Bakı, 23 yanvar, Zərəngiz Mansurova, AzərTAc
Taleyin ağrı acısını dadıb, doğma Vətəndən uzaq düşən elələri var ki, onların adı sonradan mənsub olduqları məmləkətlərlə bir çəkilir. Fransada yaşayıb-yaratmış azərbaycanlı yazıçı Əsədullayeva Ümm-əl-Banu (Banin) də belələrindəndir. Məşhur Azərbaycan milyonçuları Şəmsi Əsədullayevin və Musa Nağıyevin nəvəsi, Azərbaycan Demokratik Respublikasının nazirlərindən biri, milyonçu Mirzə Əsədullayevin qızı olan Ümm-əl-Banu 1905-ci ilin yanvar ayında anadan olub. Bu il onun adandan olmasının 110 ili tama olur.
Hələ anadan doğulanda anasını itirən Üm-əl-Banunun sonrakı həyatı da acınacaqlı olub. Sonralar o öz taleyi haqqında yazırdı: “Mən doğma anamı tanımırdım. Çünki, gözünü açanda o artıq dünyasını dəyişmişdi”. Onun dünyaya gəlişi kimi, sonrakı həyatı da rəvan keçmir. Hakimiyyətə gələn bolşeviklər atasını həbs edirlər, babalarının var-yoxu əllərindən alınır. O, atasını həbsxanadan qurtarmaq, ölkədən çıxmaq üçün istəmədiyi, lakin hörmətli bir şəxsə ərə gedir. O, 19 yaşında Türkiyədə əri Balabəy Qocayevdən ayrılaraq Parisə doğmalarının yanına yollanır. Fransada maneken, mağazada satıcı, dəftərxanada katibə, tərcüməçi işləyir... Sonradan Banu fransalı dostlarının məsləhəti ilə xatirələrini qələmə almağa başlayır.
1946-cı ildə “Banin” imzası ilə dərc olunan “Qafqaz günləri” kitabı ona ilk uğur qazandırır. Kitab işıq üzü gördükdən sonra Andre Marlo, İvan Bunin, Nikos Kazaçakis, Anri Monterlen, Ernest Yungen kimi qərb yazıçılarında Baninə rəğbət yaranır. İkinci Dünya müharibəsinin iştirakçısı, alman yazıçısı və filosofu Ernest Yungenlə Baninin dostluğu yarım əsrdən çox davam edir. Banin hətta Yungen haqqında kitab yazır.
Baninin uşaqlığının ağlı-qaralı xatirələri “Qafqaz günləri” kitabında əks olunub. Bundan sonra yazdığı “Paris günləri”, “Ernst Yungenlə görüş”, “Mən opiumu seçdim”, “Sonra”, “Sonuncu ümidin çağırışı” və digər romanları ona geniş oxucu kütləsi qazandırır. Son kitabı – “Mariya mənə nə danışdı” romanı 1991-ci ildə, ölümündən bir il əvvəl işıq üzü görür.
Banin Fransada təkcə romanları ilə deyil, həm də rus, ingilis, alman dillərindən gözəl tərcüməsi kimi tanınırdı. O, İvan Buninin və Fyodor Dostoyevskinin yaradıcılığının ən yaxşı bilicilərindən sayılırdı.
Yaşından nisbətən cavan görünən Baninin şux görkəmi hamını heyrətə salır və onu Şərq gözəli adlandırırdılar. Yazıçı İvan Bunin ona “Şamaxı şahzadəsi” adı qoymuşdu.
Onunla ilk görüşən azərbaycanlı diplomat Ramiz Abutalıbov olub. Bu hadisə 1981-ci ilə - Parisdə Azərbaycan xalçalarının sərgisinin keçirildiyi vaxt baş verib.
Fransız mühitinə qaynayıb-qarışmasına baxmayaraq, Banin soy-kökünü heç vaxt yaddan çıxarmamışdı. O, Dağlıq Qarabağda baş verən hadisələri həyəcanla izləyirdi. Parisdəki “Azərbaycan evi” assosiasiyasının üzvü olan Banin Fransanın kütləvi informasiya vasitələrində mütəmadi olaraq Qarabağ hadisələri ilə bağlı məqalələrlə çıxış edirdi.
1992-ci il oktyabrın 29-da “Fiqaro” qəzeti olduqca kədərli bir məlumat yayır: “İlk fransızdilli azərbaycanlı yazıçı Banin vəfat edib...”. Ömrünün axırınadək Vətənə gələ bilməyən, Azərbaycan həsrəti ilə dünyadan köçən Banin üzərinə düşən vəzifəni layiqincə yerinə yetirmiş, öz qələmi ilə Azərbaycanı dünyada və Fransada tanıtmışdı.
