Muxtelif regionlarda bas veren munaqiselerin hellini tapmamasi ve boyuk dovletlerin oz maraqlari ugrunda mubarizesinin daha da keskinlesmesi meydana coxlu suallar cixarib. Mutexessisler dunyanin movcud nizaminin pozulmaqda oldugunu vurgulayirlar. Bu barede artiq bir muddetdir ki, muxtelif seviyyelerde sohbet gedir. Meseleye ferqli bucaq altinda baxilir. Esasen boyuk dovletlerin oz maraqlarinin temin edilmesi istiqametinde gosterdikleri fealliq qabardilir. Bununla yanasi, muasir tarixi merhelenin ozunun bir gedisati da var. Dunya butovlukde cox hessas meqama gelib catib. Dini radikalizm xeyli derecede tehlukeli faktora cevrilib. Basqa amiller de movcuddur. Bunlarin isiginda dunyanin geosiyasi nizaminin nece deyise bileceyi uzerinde dusunmeye deyer.
Bohrana dogru: boyuk dovletlerin mesuliyyeti
Mutexessisler movcud dunya nizaminin hansi seviyyeye qeder dagilacagi ile bagli sual qaldirirlar. Onlarin fikirlerine gore, hazirda musahide edilen bohranlar, ixtilaflar ve boyuk dovletlerin nufuz ugrunda guzestsiz mubarizesi qlobal miqyasda ciddi problemler yaradib. Bu proses getdikce derinlesir ve butovlukde dunya yeni koklu deyisiklikler astanasindadir.
Dogrudan da, Ikinci Dunya muharibesinden sonra formalasmis beynelxalq munasibetler sistemi xeyli cetinliklerle uzlesib. Qerbin yeritdiyi siyaset ortaya coxlu sayda problemler cixarib. Diger terefden, dunya siyasetinde yeni guclu oyuncular da feallasiblar. Professor Uolter Mid bunlarin sirasinda Rusiya, Iran ve Cini ayrica vurgulayir (bax: Walter Russell Mead. The Return of Geopolitics: The Revenge of the Revisionist Powers / ''Foreign Affairs'', May/June 2014, pp.69-79). Sebeb ise ondan ibaretdir ki, bu olkeler ABS-in liderlik etdiyi hazirki dunya nizamina alternativ yaratmaga calisirlar.
Amma hemin dovletlerin fealiyyetini basqa istiqamete – Qerbe inteqrasiyaya yoneltmek lazimdir. Bezi ekspertler bu movqe ile razilasmayib, U.Midin movcud veziyyeti bir qeder tehrif etdiyini deyirler. Ola bilsin ki, burada mueyyen derecede heqiqet var – U.Mid hansisa meqamlari sisirde biler. Lakin etiraf edilmelidir ki, muasir merhelede meydana evveller musahide edilmeyen xeyli sayda siyasi, geosiyasi, iqtisadi, medeni ve herbi faktorlar cixib.
Muxtelif regionlarda munaqiseler neinki sengimir, hetta daha qorxulu mezmun alib. Yaxin Serq, Cenubi Qafqaz, Ukrayna, Merkezi Asiya, Simali Afrika ve basqa mekanlarda ozunu gosteren ziddiyyetleri bir kenara qoymaq olmaz. En tehlukelisi odur ki, bu regionlarda meydana gelen problemlerde mehz boyuk dovletlerin oz maraqlari ugrunda apardiqlari mubarize ciddi rol oynayib. Dunya nizamina bu mustevide nezer saldiqda, heqiqeten, onun koklu deyisikliklere meruz qala bileceyini qebul etmek lazim gelir.
Bu kontekstde ehemiyyetli hesab etdiyimiz bir sira meqamlar uzerinde dayanmaq isterdik. Her seyden evvel, ABS-in xarici siyasetde muasir teleblere uygun olmayan addimlar atdigini demek lazimdir. Vasinqton ozunun liderlik ambisiyasina tam uyaraq ikili standartlar uzre hereket edir. O, bir sira hallarda dunyanin muxtelif regionlarinda munaqiselerin helline beynelxalq huquq normalari cercivesinde tesir gostermir. Bir situasiyada qeti hereket edirse, ona uygun olan basqa veziyyetde tamamile ferqli davranir. Bu da edalet hissinin itirilmesi ile neticelenir, xalqlarin problemlerin obyektiv hell edileceyine inami azalir. Eyni zamanda, mesele bununla yekunlasmir.
Amerika dunyada suretle inkisaf eden dovletlere qarsi addimlar atir. Burada, ilk novbede, Cini numune gostermek olar. Indi bu iki neheng olke arasinda geosiyasi nufuz ugrunda gergin mubarize getdiyini her kes etiraf edir. Problem bundan ibaretdir ki, bu reqabetden dunyanin bir cox olkesi zerer gorur. Movcud sabitlik pozulur, milyonlarla insan eziyyet cekir, kutlevi qirginlar bas verir. Son dovrlerde Asiya-Sakit okean hovzesine Vasinqton ve Pekinin coxlu sayda herbi quvve yigmasi bu aspektde olduqca boyuk narahatliq yaradir.
Kompromis yolu movcuddurmu?
Hazirda Yaxin Serqde ve Ukraynada bas verenler ise qlobal miqyasda dunya nizaminin boyuk deyisikliklere meruz qala bileceyi ile bagli verilen proqnozlarin esasli oldugunu gosterir. Yaxin Serq butovlukde muharibe ve ixtilaflar icindedir. Burada dini amille siyasi meseleler o derecede bir-birine qarisib ki, yaranmis murekkeb veziyyetden cixis yolunun neden ibaret oldugu melum deyil. Regionda tehlukeli terror qruplari fealiyyet gosterir. Geosiyasi aspektde meselenin ciddi terefi hemin qruplari boyuk dovletlerin himaye etmesinden ibaretdir. Tesadufi deyil ki, Suriya ve Iraqda geosiyasi guclerin qarsidurmasindan daha cox behs olunur. Bele cixir ki, Yaxin Serq faktiki olaraq hemin quvveler arasinda mubarize meydanina cevrilib. Bunun ne ile neticeleneceyini demek cetindir.
Diger qaynar mekan Ukraynadir. Bu olke Qerble Rusiyani birbasa uz-uze qoyub. Sebeb kimi Avropa Ittifaqi ve NATO-nun genislenme planlarini gostermek olar. Rusiya bunun muqabilinde oz maraqlarini mudafie etmek mecburiyyetinde qalib. Ciddi bir munaqise meydana gelib. Indi demek olar ki, qlobal geosiyasetin her bir aktual meselesi kontekstinde Ukrayna problemi vurgulanir. O cumleden Almaniyanin dunya seviyyesinde yeritdiyi siyaseti onun Ukraynadaki fealiyyeti aspektinde qiymetlendirmeye calisirlar.
Mesele burasindadir ki, Berlin son iller oz geosiyasi tesirini artirmaga can atir. O, Avropa Ittifaqinin en guclu olkesine cevrilib. Bu keyfiyyetde de daha yuksek movqelere cixmaq isteyir. Amma Almaniya bu zaman herbi guc tetbiqinden istifade etmek istemir. Mutexessisler hesab edirler ki, indiki sertler daxilinde bu, Berlinin qarsisina qoydugu meqsedlere catmasina manee toredir. Bununla yanasi, bizce, Almaniya daha uzaqgoren movqe tutur. O, herbi quvveden istifade etmeden de Ukraynaya yardimlar edir. Almanlar doyus meydaninda vurusmurlar, amma oz maraqlarini temin etmeye calisirlar. Buna gore de Berlinin geosiyasi mubarize strategiyasini ciddi qebul etmek gerekdir.
Nezere almaq lazimdir ki, Almaniya Avropa ve ona yaxin olan mekanlar ucun sabitlik numunesidir. Berlin daha cox iqtisadi, ticari ve medeni elaqelere ustunluk verir. Onun sabitlesdirici rol oynamaqda davam etmesi maraqli olardi. Diger guclu dovletlerden ferqli olaraq, Almaniya 5 lider dovletden biri olmaqla kifayetlenir.
Bunlara baxmayaraq, Almaniyanin Ukrayna meselesinde Rusiya ile anlasdigini demek olmaz. Eksine, onlar arasinda mubarize getdikce daha keskin xarakter alir. Almanlar Kiyevi elden vermeyeceklerini beyan edirler. Moskva ise bunun eksini dusunur. Demeli, hetta dunya liderliyi iddiasinda olmayan Almaniya bele geosiyasi mubarizenin istirakcisina cevrilib.
Rusiya ise evvelceden Qerble nufuz ugrunda savasin icindedir. Hazirda onlar arasinda munasibetler o qeder gergindir ki, artiq cox hessas bir veziyyetden sohbet gedir. Faktiki olaraq Qerb-Rusiya munasibetleri dunyanin movcud nizamini poza biler. Neftin qiymetinin suretle asagi dusmesi bu kontekstde tekanverici faktorlardan biri hesab edilir. Meselen, Rusiya resmileri son vaxtlar nuve silahina malik olduqlarini tez-tez deyirler. Ozu de bunu kimlerinse tesiri altina dusmek tehlukesi kontekstinde vurgulayirlar. Moskva diz cokmeyeceyini beyan edir, misal olaraq da tarixe nezer salinmasini tovsiye edir.
Rusiyanin bu cur qetiyyeti qarsisinda Qerb de movqeyinden cekilmir. Bir terefden beyan edir ki, Rusiyaya tetbiq edilen sanksiyalar aradan qaldirila biler, diger terefden de derhal sert kimi Ukraynadaki veziyyeti ireli surur. Bu barede Barak Obama, Fransua Olland ve Angela Merkel bir nece defe fikir bildiribler. Demeli, qarsidurma davam edecek.
Yuxarida vurgulanan meqamlara umumi movqeden yanasdiqda, sozun heqiqi menasinda, muasir dunya nizaminin tehluke altinda oldugunu goruruk. Ikinci dunya muharibesinden sonra yaranmis beynelxalq munasibetler sistemi laxlayir. Onun evezinde yenisinin yaradilmasi meselesi ise hele ki, oz hellini tapmayib.
ABS-in helelik kifayet qeder guclu oldugu ve liderliyini davam etdire bileceyini dusunenler ise bir qeder sehve yol verirler. Cunki indi bir qrup dovletin ortaq movqe numayis etdirerek, veziyyeti deyise bileceyi imkanindan sohbet gedir. Bu keyfiyyetde BRICS ve Sanxay Emekdasliq Teskilati kimi regional teskilatlari vurgulamaq olar. Proseslerin basqa regional teskilatlarin meydana gelmesine tekan vere bilmesi istisna olunmur. Bu halda bir dovletin, hetta o, ABS olsa bele, tekbasina liderlik ede bilmesi meselesi olduqca murekkeblesir. Bu, o demekdir ki, Vasinqton hemin iddiasinda qalmaqda davam etse, geosiyasi konfrontasiya da qalacaq. Bu cur veziyyetin yaranmamasi ucun calismaq daha semereli siyaset olardi.
Newtimes.az
