Bu gün Rusiya İmperiyası ilə Qacar İran dövləti arasında
imzalanmış və tarixi Azərbaycanın ərazisini Rusiya ilə İran
arasında bölən Gülüstan müqaviləsinin imzalanmasından 203 il ötür.
1813-cü ilin 12 oktyabr tarixində imzalanan birinci müqavilə ilə
Azərbaycan Rusiya ilə İran arasında bölündü.
Çar Rusiyası Osmanlı İmperiyası ilə 1812-ci ilin yayında imzaladığı
Buxarest müqaviləsində Osmanlı İmperiyası rusların Qafqazı işğalını
tanıyır, bu torpaqlara iddiasından əl çəkir. 1812-ci ildə
Napoleonun Rusiya hücumundan dəyərlənməyə çalışan İran vəliəhdi
Abbas Mirzə Rusiyanın işğal etdiyi Azərbaycan xanlıqlarına hücum
etsə də general P.Kotlyarevski bu hücumları dəf edir və bölgədə
hərbi-siyasi üstünlük qazanır. Bu hallar İngiltərəni bərk narahat
edir və onların təkidi ilə İran Rusiya ilə müqavilə imzalamaq
qərarına gəlir. 1813-cü ilin 12 oktyabrında Gülüstan kəndində
birinci Rusiya-İran müharibəsinin qurtarmasını bildirən müqavilə
imzalanır. Bu müqavilə tarixə imzalandığı yerin adıyla Gülüstan
müqaviləsi kimi daxil olur. Müqaviləni İran tərəfdən şahın vəkili
Mirzə Əbdülhəsən xan, Rusiya tərəfdən isə Ratişev imzalayır. Bu
sülh müqavilənin şərtlərinə əsasən Şimali Azərbaycan xanlıqlarından
İrəvan və Naxçıvanı çıxmaq şərtilə yerdə qalan bütün xanlıqlar
(Lənkəran, Şirvan, Quba, Bakı, Gəncə, Qarabağ, Şəki) Rusiyaya
verilir.
Publika.az həmin müqavilənin mətnini təqdim
edir:
Qadir Allah Naminə
İMPERATOR ƏLAHƏZRƏTLƏRİ, Bütün Rusiyanın Ən Şöhrətli və ƏZƏMƏTLİ
BÖYÜK HÖKMDARI və İMPERATORU və İran Dövlətinin Sahibi, hökmdarı
ƏLAHƏZRƏTLƏRİ Padşahın ÖZ təbəələrinə yüksək hökmdar məhəbbətinə
görə
ONLARIN ürəklərinə zidd olan müharibənin fəlakətlərinə son qoymağı
və qədimdən Bütün Rusiya İMPERİYASI və İran Dövləti arasında mövcud
olmuş səbatlı sülh və xeyirxah qonşu dostluğunu möhkəm əsas
üzərində bərpa etməyi səmimi qəlbdən, qarşılıqlı surətdə
arzulayaraq bu ədaləti və nicatverici iş üçün aşağıdakıları öz
səlahiyyətli Müvəkkilləri təyin etməyi faydalı bilmişlər:
ƏLAHƏZRƏT Bütün Rusiya İmperatoru – ÖZ General-leytenantı,
Gürcüstandakı və Qafqaz xəttindəki qoşunların Baş komandanı,
Həştərxan və Qafqaz quberniyalarında, Gürcüstanda Mülki hissə,
həmçinin bu ölkənin bütün sərhəd işləri üzrə Baş Müdiri, Xəzər
hərbi Donanmasının Komandanı, Müqəddəs Aleksandr Nevski, birinci
Müqəddəs Anna, dördüncü dərəcəli Müqəddəs Əzabkeş və Qalibiyyətli
Georgi ordenləri, habelə üzərində igidliyə görə yazısı olan qızıl
qılıncla təltif edilmiş zati-aliləri Nikolay Rtişşevi, Əlahəzrət
İran şahı isə – özünün, Türkiyə və İngiltərə Saraylarında fövqaladə
elçisi olmuş, İran Rəisləri arasında seçilmiş, öz padşahından
brilyantlarla bəzədilmiş xəncər və qılıncdan, şal paltardan və
brilyantlarla zinnətləndirilmiş at bəzəkləri dəstindən ibarət
fərqləndirici lütf görmüş, öz Padşahının ən yaxın Məmuru, Ali İran
Sarayının Gizli İşlər Müşaviri, Vəzir nəslinə mənsub olan, İran
Sarayında ikinci dərəcəli Xan, Yüksəkrütbəli və Çoxhörmətli Mirzə
Həsən Xanı: bu səbəbdən də BİZ, yuxarıda adları çəkilmiş
səlahiyyətli Müvəkkillər Qarabağ mülkündə, Zeyvə çayı
yaxınlığındakı Gülüstan kəndində toplaşaraq, vəkalətnamələrimizi
bir-birimizə təqdim etdikdən sonra, hər birimizə öz tərəfindən
bizim BÖYÜK HÖKMDARLARIMIZ adından bərqərar edəcəyimiz sülh və
dostluğa aid olan hər bir şeyi nəzərdən keçirib, bizə verilmiş
hakimiyyət və Ali səlahiyyətlərə görə aşağıdakı maddələri qərara
aldıq və əbədiyyət üçün təsdiq etdik.
BİRİNCİ MADDƏ
İndiyədək Rusiya İmperiyası və İran Dövləti arasında mövcud olmuş
düşmənçilik və narazılığa həmin Müqavilə ilə bu gündən etibarən və
gələcəkdə son qoyulur və qoy İMPERATOR ƏLAHƏZRƏTLƏRİ Bütün Rusiya
hökmdarı ilə Əlahəzrət İran şahı, onların vəliəhdləri, Taxtlarının
Varisləri və ONLARIN, qarşılıqlı surətdə, Ali Dövlətləri arasında
əbədi sülh, dostluq və xeyirxah razılıq olsun.
İKNCİ MADDƏ
Bir halda ki, hər iki Ali Dövlət arasında ilkin əlaqələr vasitəsilə
(……………) yəni hər bir tərəfin hazırda tam malik olduğu torpaqlara,
xanlıqlara, mülklərə sahib qalması əsasında sülhün bərqərar
edilməsi artıq qarşılıqlı surətdə razılaşdırılmışdır, onda indiki
zamandan etibarən və gələcəkdə Bütün Rusiya İmperiyası və İran
Dövləti arasında sərhəd aşağıdakı xətt olsun: Adınabazar adlanan
yerdən başlayaraq, düz xətlə Muğan düzü, Araz çayındakı Yeddibulaq
keçidinədək, oradan da üzü yuxarı Kəpənək çayının Arazla qovuşduğu
yerə, sonra da Kəpənək çayının sağ tərəfi ilə Mehri dağları
silsiləsinə və oradan da xətti Qarabağ və Naxçıvan xanlıqlarının
mərzləri ilə davam etdirərərək, Alagöz dağları silsiləsi ilə
Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan xanlıqlarının və Yelizavetpol dairəsinin
(keçmiş Gəncə xanlığının) bir hissəsinin mərzləri birləşən
Dərələyəz mərzinədək, buradan İrəvan xanlığını Yelizavetpol
dairəsindən, həmçinin Qazax və Şəmşəddin torpaqlarından ayıran
mərzlə Eşşəkmeydan mərzinə, oradan da dağlar silsiləsi ilə, çayın
sağ tərəfi ilə, onun axarı istiqamətində, həmzəçimən yolu ilə,
Pəmbək dağları silsiləsi ilə Şuragöl mərzi ilə, dağlar silsiləsi
ilə, Mastaras və Artikin arası ilə Arpaçayadək. Bununla belə, Talış
mülkü müharibə vaxtı əldən-ələ keçdiyinə görə, həmin Xanlığın
Zinzeley və Ərdəbil tərəfdən olan sərhədləri, daha artıq dürüstlük
üçün, hər iki tərəfdən qarşılıqlı razılıqla seçilmiş Komissarlar
(onlar Baş komandanlarının rəhbərliyi ilə indiyədək hər bir tərəfin
həqiqi hakimiyyəti altında olmuş torpaqların, kəndlərin, dərələrin,
həmçinqin çayların, dağların, göllərin, təbii mərzlərin dəqiq və
təfsilatlı təsvirini verəcəklər) tərəfindən, bu Müqavilə bağlanıb
təsdiq olunduqdan sonra müəyyən ediləcək, onda (………….) əsasında
Talış xanlığının sərhəd xətti elə müəyyənləşdiriləcək ki, hər bir
tərəf malik olduğu torpaqların sahibi qalsın. Eləcə də, yuxarıda
xatırlanmış sərhədlərdə, bu və ya başqa tərəfin xəttindən kənara nə
isə çıxarsa, hər iki Ali Dövlətin Komissarlarının təhlilindən sonra
hər bir tərəf ( …………..) əsasında təminat verəcək.
ÜÇÜNCÜ MADDƏ
Şah Əlahəzrətləri ƏLAHƏZRƏT bütün Rusiya İMPERATORUNA səmimi
dostluq hislərinin sübutu üçün təntənəli surətdə həm öz adından,
həm də İran Taxtının Ali Vəliəhdləri adından Qarabağ və indi
Yelizavetpol adı altında əyalətə çevrilmiş Gəncə xanlıqları,
həmçinin Şəki, Şirvan, Dərbənd, Quba, Bakı və Talış (bu xanlığın
Rusiya İmperiyasının hakimiyyəti altında olan torpaqları)
xanlıqlarının, bununla bərabər Dağıstan, Gürcüstan (Şuragölə
əyaləti ilə birlikdə) İmperiya, Quriya, Minqreliya və Abxaziya,
eyni dərəcədə, hazırda bərqərar edilmiş sərhəd Qafqaz xətti (bu
sonuncuya və Xəzər dənizinə aid olan torpaqlar və xalqlarla
birlikdə) arasındakı bütün mülk və torpaqların Rusiya İmperiyasının
mülkiyyətinə mənsub olduğunu qəbul edir.
DÖRDÜNCÜ MADDƏ
ƏLAHƏZRƏT Bütün Rusiya İMPERATORU ƏLAHƏZRƏT İran Şahına ÖZ
qarşılıqlı dostluq hisslərini ifadə etmək və İranda – ONA qonşu
olan bu Dövlətdə, möhkəm əsas üzərində mütləqiyyət və hökmran
hakimiyyət görmək arzusunu səmimi qəlbdən təsdiq etmək üçün,
bununla, ÖZ adından və ÖZ Vəliəhdləri adından İran Şahı tərəfindən
İran Dövlətinin Varisi təyin ediləcək Vəliəhdə, lazım gəldikdə,
kömək göstərməyi vəd edir ki, heç bir xarici düşmən İran Dövlətinin
işinə qarışa bilməsin və Ali Rusiya Sarayının köməyi ilə İran
Sarayı möhkəmlənsin. Bununla belə, əgər İran Dövləti işləri üzrə
Şah oğulları arasında münaqişələr baş verərsə, Rusiya İmperiyası
hakimiyyətdə olan Şah xahiş etməyincə bunlara qarışmayacaq.
BEŞİNCİ MADDƏ
Rus ticarət gəmilərinə əvvəlki qayda üzrə Xəzər sahilləri
yaxınlığında üzmək və onları yan almaq hüququ verilir; həm də gəmi
qəzası zamanı iranlılar tərəfindən dostluq köməyi edilməlidir. İran
ticarət gəmilərinə də həmin bu hüquq – əvvəlki qayda üzrə Xəzər
dənizində üzmək və Rusiya sahillərinə yan almaq ixtiyarı verilir,
burada da gəmi qəzası zamanı, qarşılıqlı surətdə, iranlılara hər
cür yardım göstəriməlidir. Hərbi gəmilərə gəldikdə isə, müharibədən
əvvəl, habelə sülh vaxtı və həmişə Rusiya hərbi bayrağı Xəzər
dənizində tək mövcud olmuşdur. Həmin ehtiram daxilində, əvvəlki
ixtiyar indi də yalnız Rusiya Dövlətinə verilir ki, ondan başqa heç
bir Dövlətin hərbi Bayrağı Xəzər dənizində ola bilməz.
ALTINCI MADDƏ
Hər iki tərəfdən döyüşdə əsir alınmışları, Xristian dininə və s.
dinlərə mənsub ələ keçirilmiş sakinləri Müqavilə bağlanıb
imzalandıqdan sonra, üç ay ərzində, hər bir tərəfdən Qarakilsəyədək
(burada sərhəd rəisləri əsirləri qəbul etmək üçün öz aralarında
qarşılıqlı əlaqə yaradırlar) azuqə və yol xərcləri ilə təmin
edilərək, buraxılsınlar. Özbaşına, yaxud qanunu pozaraq,
qaçanlardan hər birinə, milliyətindən asılı olmayaraq, öz könüllü
istəyinə görə öz Vətəninə qayıtmaq azadlığı verilir, qayıtmaq
istəməyənlər isə məcbur edilməsin. Bununla bərabər hər iki tərəfdən
qaçmışlara amnistiya, yaxud bağışlanma verilir.
YEDDİNCİ MADDƏ
Bütün yuxarıda deyilənlərə əlavə olaraq ƏLAHƏZRƏT Bütün Rusiya
İMPERATORU və Əlahəzrət İran Şahı buyururlar ki, lazım olduqda,
Əlahəzrətlərin İqamətgahlarına göndərilən, ONLARIN Ali Saraylarının
qarşılıqlı Nazirlər və ya Elçiləri rütbələrinə və onlara
tapşırılmış işlərin mühümlüyünə müvafiq qəbul olunsunlar;
şəhərlərdə ticarətə himayəçilik üçün təyin olunmuş Müvəkkillərin və
ya Konsulların on nəfərdən artıq məiyyəti olmasın, onlar vəkil
edilmiş məmurlar kimi vəzifələrinə layiq hörmət və şərəfə malik
olmalıdırlar, həmçinin, Əmrnaməyə əsasən, bundan sonra onları
nəinki incitmək olmaz, hətta inciklik olarsa, təqdim edildikdən
sonra, hər iki tərəfin təbəələrini ədalətlə mühakimə etmək,
incidilmişləri mürbətlə razı salmaq gərəkdir.
SƏKKİZİNCİ MADDƏ
Əlahəzrətlərin, öz hökumətlərindən, yaxud hökumətləri tərəfindən
təyin edilmiş sərhəd rəislərindən alınmış, onların həqiqətən
tacirlər, Rusiya və ya İran təbəələri olduğunu təsdiq edən yazılı
sənədlərə malik təbəələri arasındakı ticarət əlaqələrinə gəldikdə,
saziş bağlayan hər iki Ali Dövlətə quru yolla və dənizlə sərbəst
gəlməyə, orada kim nə qədər istəyirsə yaşamağa, tacirlər
göndərməyə, həmçinin heç cür ləngidilmədən oradan çıxıb getməyə,
Rusiya İmperiyasına mənsub olan yerlərdən İran Dövlətinə gətirilən
və qarşılıqlı olaraq, İrandan ora aparılan malların satılmasına və
başqa mallarla dəyişdirilməsinə icazə veriləcək. Hər iki Ali
Dövlətin tacirləri arasında baş verə biləcək mübahisələrə, onların
vəzifələri və s. ilə əlaqədar şikayətlərinə adi qayda üzrə
baxılması Konsula, yaxud Müvəkkilə, onlar olmadıqda isə yerli Rəisə
həvalə edilir. Onlar xahişlərə tam ədalətlə baxmalı, özləri haqq
təminatı verməli, yaxud bunu başqa lazımi şəxslərin vasitəsilə
tələb etməli və onların incidilməsinə və sıxışdırılmasına qətiyyən
yol verməməlidirlər.
İrana gəlmiş, Rusiya təbəəliyindən olan tacirlər, istəsələr, oradan
öz malları ilə birlikdə İranla dostluq edən başqa dövlətlərə də
sərbəst gedəcəklər; bundan ötrü İran Hökuməti bu tacirlərin sərbəst
keçməsi üçün onları lazımi pasportlarla təmin edəcəkdir; buna
ticarət işləri ilə əlaqədar Rusiyadan Rusiya ilə dostluq edən başqa
dövlətlərə getmək istəyən İran tacirləri üçün də qarşılıqlı
surətdə, riayət ediləcəkdir.
İrana gəlmiş Rusiya təbələrindən kimlərinsə ölüm hadisəsi baş
verərsə, onların müxəlləfatları, həmçinin başqa daşla və mülkləri,
dost Dövlətin təbəələrinə məxsus olduğu üçün, ilk növbədə,
saxlanılmadan və xəlvəti mənimsənilmədən, Rusiya İmperiyasında və
bütün mədəni Dövlətlərdə icra edildiyi kimi, kimin hansı Dövlətə,
mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, qanuni əsasdan, qəbzlə, onların
yoldaşlarına yaxud qohumlarına verilməli, həmin qohumlara öz
arzuları ilə və öz xeyirləri üçün bu əmlakları istədikləri adamlara
satmağa icazə verilməlidir.
DOQQUZUNCU MADDƏ
Rus tacirlərindən İran şəhərlərinə və ya limanlarına gətirdikləri
mallara görə yüzə beş faizdən çox gömrük alınmasın və həmin
tacirlər bu mallar ilə hara gedirlərsə getsinlər, onlardan ikinci
dəfə gömrük tələb olunmasın, oradan apardıqları İran mallarına görə
də eyni gömrük alınsın, bundan başqa heç bir bəhanə və uydurma ilə
heç bir rüsum, vergi, gömrük tələb edilməsin. İran təbəələrinin
Rusiya şəhərlərinə və limanlarına gətirdikləri və buradan ixrac
etdikləri mallara görə və qarşılıqlı surətdə eyni gömrüklər, eyni
əsasda bir dəfə alınsın.
ONUNCU MADDƏ
Malları Müqavilə bağlamış hər iki Dövlətin sahillərinə və ya
limanlarına, yaxud da quru yolla sərhəd şəhərlərinə gətirdikdən
sonra, qarşılıqlı surətdə, tacirlərə, nəzarəti altında olduqları
gömrük hakimlərindən və ya iltizamçılardan icazə almadan öz
mallarını satmaq, başqa malları satın, yaxud dəyişmə yolları ilə
almaq azadlığı verilir ki, ticarət maneəsiz dövriyyədə olsun
həmçinin satıcıdan və alıcıdan dövlət xəzinəsi üçün müntəzəm olaraq
və könüllülük şərti ilə qanuni rüsumlar yığılsın.
ON BİRİNCİ MADDƏ
Bu müqavilə imzalandıqdan sonra hər iki Ali Dövlətin müvəkkilləri,
qarşılıqlı surətdə və təxirə salınmadan bütün yerlərə onun haqqında
lazımı xəbər və hər yerdə hərbi əməliyyatların dərhal
dayandırılması barəsində əmrlər göndərsinlər.
İki bərabərhüquqlu nüsxədə (fars dilinə tərcüməsi ilə birlikdə)
yazılmış və saziş bağlayan Ali tərəflərin yuxarıda göstərilmiş
Müvəkkilləri tərəfindən imzalanaraq, onların möhürləri ilə təsdiq
edilmiş və qarşılıqlı surətdə dəyişdirilmiş bu əbədi sülh
Müqaviləsi ƏLAHƏZRƏT Bütün Rusiya İMPERATORU və Əlahəzrət İran Şahı
tərəfindən bərqərar ediləcək və Əlahəzrətlərin öz əlləri ilə
imzalanmış təntənəli Ratifikasiyalarla təsdiq olunacaqdır.
Bu Müqavilənin həmin təsdiq olunmuş nüsxələri bu Ali Saraylardan,
qarşılıqlı surətdə göndərilməklə onların yuxarıda adları çəkilmiş
Müvəkkillərinə üç ay müddətindən sonra çadırılacaq.
Müqavilə min səkkiz yüz on üçüncü il oktyabr ayının on ikinci günü.
İran hesablaması ilə min ikiyüz iyirmi səkkizinci il Şəvval ayının
iyirmi doqquzuncu günü Qarabağ mülkündə Zeyvə çayı yaxınlığındakı
Gülüstan kəndində Rus ordugahında bağlanmışdır.
İMZALAMIŞLAR:
Müvəkkil və Gürcüstanda Baş Komandan Nikolay Rtişşev
(M : Y:)
Alişöhrətli İran Dövlətindən Müvəkkil Mirzə Əbül Həsən Xan
(M : Y:)