Mərkəzi Asiya regionu – Qazaxıstan, Qırğızıstan,
Özbəkistan, Türkmənistan və Tacikistan – hazırda iki təhlükə ilə
üz-üzədir.
1. Əfqanıstandan radikal müsəlmanların müdaxiləsi.
2. Çinin tədricən hiss olunan həmləsi.
Bu iki təhlükə hazırda qabarıq görünür, lakin o da qeyd olunmalıdır
ki, supergüclər bütün region uğrunda olduqca təhlükəli mübarizə
aparır.
***
SSRİ dağılandan sonra region ölkələrinin əksəriyyəti feodalizmə
qayıtdı. Hansı ki, SSRİ-yə qədər bu region tayfa prinsipi ilə idarə
olunurdu. Xüsusilə, Türkmənistan və Tacikistanda bu, qabarıq
görünür. Digərləri ilə müqayisədə bu iki ölkədə birinci şəxsin
iradəsi hakimdir.
Misal üçün, Türkmənistanın keçmiş prezidenti Saparmurat Niyazov
yerli tayfaların ağsaqqallarına öz hakimiyyətini qəbul etdirərək
iqtidarını qurdu. Tacikistan prezidenti Emomali Rahmon əvvəlcə
Kulyab qəbiləsinə arxalanırdı. Sonra doğma Danqara şəhərindən
gələnlərə bel bağladı. Nəhayət, ən sonra yalnız öz ailəsini
hakimiyyətin mənbəyi elan etdi.
Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev əhaliyə müəyyən
iqtisadi azadlıq verərək, ölkəni müasirləşdirmək qərarına gəldi.
Qırğızıstanda Əsgər Akayevin 15 illik hakimiyyətindən sonra
demokratiyaya keçid başlandı və həmin vaxtdan başlayaraq, ölkə
daxili problemlərlə əlləşir. Özbəkistanda İslam Kərimovun bir
qərinəyə yaxın hökmranlığından sonra yenə eyni sistemi davam
etdirirlər.
Rusiya və Qərb Mərkəzi Asiyaya həmişə bütöv bölgə olaraq baxır.
Rusiya, ABŞ və Yaponiyada bu regiondakı ölkələr bir-birindən
fərqləndirilmir. Avropa Birliyi isə bu regionu bütövlükdə xammal
resurslarının mənbəyi və bazar olaraq görür. Lakin heç də təsəvvür
edildiyi kimi, Mərkəzi Asiya vahid region deyil.
Hesab olunur ki, Mərkəzi Asiyanın vahidləşməsi üçün üç versiya
var.
Birinci: bu, Avrasiya İqtisadi İttifaqıdır. Rusiya
və Qazaxıstanın təşəbbüsü ilə yaradılan bu ittifaq SSRİ-nin oxşarı
olmağa cəhd edir. Lakin bu ittifaqın uzunmüddətli və düşünülmüş
iqtisadi strategiyası olmadığı üçün güclənməsi və regionu öz
qanadları altında möhkəm saxlaması çətindir.
İkinci: bu, Çinin “Yeni İpək Yolu”
konsepsiyasıdır. Bu layihə Pekinin Mərkəzi Asiyaya doğru sürünən
təhlükəli ekspansiyası olaraq qiymətləndirilir.
Üçüncü: bu, islam fundamentalizmidir. Mərkəzi
Asiyada əhalinin geniş kütlələri tərəfindən bu konsepsiya qəbul
edilir. Bu konsepsiyanın Amerikanın əlində olduğu fikri güclüdür.
ABŞ coğrafi tərəfdən uzaq olan regiona məhz radikal islamçıların
əli ilə təsir etməyə cəhd edir.
Hər üç konsepsiyanın heç biri tam olaraq alınmayıb və region
uğrunda bir-birinə qarşı mübarizə aparır.
Bu mübarizənin nəticəsinin nə olacağı hələ ki, görünmür.
Lakin geosiyasi proseslərə bir fikir də hakimdir: Mərkəzi Asiyaya
nəzarət edən Avrasiyaya nəzarəti təmin edəcək. Avrasiyaya nəzarət
isə bütün dünyanı idarə etməyə imkan yaradacaq.
Bu fikirlər fonunda Avrasiyanın “ürəyi”ni fəth etmək istəklərinin
hədəfi aydın görünür.
Mərkəzi Asiya üzrə rusiyalı ekspert Arkadi Dubnov hesab edir ki,
Rusiyanın əli hələ ki, güclü görünür: “Moskva üçün Qırğızıstanı
yanına çəkmək regionda hakimiyyət üçün çox əhəmiyyətli idi. Hazırda
Bişkek də Moskvanın çətiri altına girib, yaxud belə görünür.
Prezident Almazbek Atambayev həmişə Moskvanı aldadan və nəticədə
bunun əvəzini ödəyən sələfi Kurmanbek Bakiyevdən yaxşı dərs
götürüb. O, Rusiya ilə ağıllı münasibət qurmağa çalışır. Amma
Atambayev Rusiya və Çin arasında da balansı məharətlə saxlayır.
Çinin Qırğızıstana təsiri his olunacaq qədər artır. Buna paralel
olaraq, Rusiya da Qırğızıstana müəyyən güzəştlər edir. Misal üçün,
“Qazrpom” qazın qiymətini 165 dollardan 150 dollara qədər
azaltdı”.
Rusiyalı ekspertə görə, Qırğızıstanda Rusiya və Çinin “yumşaq
güc” mübarizəsi də davam edir.
“Bu məsələdə Rusiya hazırda zəif görünür. Belə ki, Qırğızıstanda
rus dilinin tədrisi azalmaqdadır. Çinin təhsildə sahib olduğu pay
isə artır. (Misal üçün, Konfusti İnstitutu). Qırğızıstanda ABŞ-ın
“Sülh korpusu”nun üzvləri, Britaniya Məsləhət Şurasının
nümayəndələri, həmçinin, yapon və koreyalı könüllüləri də işləyir.
Bütün bunlara baxmayaraq, Mərkəzi Asiya əhalisinin böyük
əksəriyyəti hələki Rusiyaya meyllidir. Lakin bir neçə il sonra
vəziyyət Rusiyanın əleyhinə dəyişə bilər”, - deyə o vurğulayıb.
Asif