Bismilləhir-Rahmənir-Rahim!
Allaha həmd olsun ki, bizlərə yaşamaq, düşünmək, dərk etmək nemətləri nəsib edib. Allahdan istəyimiz budur ki, bizlərə bu nemətlərin şükrünü düzgün həyata keçirməyi nəsib etsin!
Allah bu kəslərə müjdə verir
İnsanın həyatında oyanması, ayılması üçün mühüm mövzulardan biri - eşitmək qabiliyyətini artırmaqdır. Eşidib, düşünüb və ən üstününü seçmək - insan həyatında böyük dəyişikliklərə yol aça bilər. Allah Təala Qurani-Kərimin "Zumər" surəsinin 18-ci ayəsində bizə bu xüsusiyyətə malik olan insanlarla bağlı buyurur: "Sözlərə qulaq asıb, onların ən yaxşısına tabe olan kəslərə! Allahın hidayət etdiyi kəslər onlardır və onlardır əsil ağıl sahibləri!".
Öncəki ayədə işarə olunur ki, bu cür insanlara Allah Təalanın müjdəsi var. Allah Təalanın o bəndələrə müjdəsi var ki, onlar sözə qulaq asar, dinləməyi bacarar, müxtəlif sözləri, müxtəlif düşüncələri eşidərlər və onlar içərisindən ən üstününü, ən alisini seçər və onun dalınca gedərlər. Onlar bu prosesdə Allahın hidayəti, Allahın tofiqatı ilə bu işi görə bilərlər. Bu, beynabeynə işarədir. Beynabeyn odur ki, insanın hər bir əməlinin arxasında, Allahın, ona bu əməli yerinə yetirməyə verdiyi fiziki imkan durur. İnsan nəyisə etməyi iradə edə bilər. Amma bu əməl, yalnız o zaman material koordinat sistemində reallaşa bilir ki, Allah Təala bu əməli yerinə yetirmək üçün lazım olan fiziki imkanlılığı təmin etsin.
Yetər ki, istəsin...
İnsan öz niyyət və əməlinə görə cavabdehdir. Pis niyyətə və pis əmələ görə o, haqq-hesab dünyasında cavabdehlik daşıyacaq. Bu gün insana amorf və mistik gələ bilən hansısa kateqoriyalar, o cümlədən, İlahi ədalət mühakiməsinə məruz qalmaq perspektivi, əslində çox real və konkretdir. Yetər ki, insan bunlar barədə bir az düşünsün. Lənətlik İblis insanın qəlbinə vəsvəsə edərək, onun bu barədə düşünməsini əngəlləyir, başını qatır, kiçiyi böyük, böyüyü isə kiçik göstərir...
Bu baxımdan, insanın qəbiristanlığa getməsi, dəfndə iştirak etməsi - ümdə əhəmiyyət kəsb edir. Qəbiristanlıqlar vaxtilə ölümü uzaq, Qiyaməti isə əfsanə hesab edən, indi isə özləri bu mövzuların əyani sübutu və təsdiqi olan insanlarla doludur. Və indi özləri dünyalarını dəyişərkən, haqqı görürlər. Amma, artıq gecdir...
Odur ki, insanın həqiqəti gözü ilə görmədən öncə, ağlı ilə dərk etməsi dəyərlidir. Təhlil qabiliyyəti, ayıqlıq, müşahidə, ibrət - bütün bunlar insana, hələ bu dünyadaykən haqqı dərk etməyə, həqiqəti tapmağa yardım edən vasitələrdir. Bu yöndə İlahi peyğəmbərlər (ə), Müqəddəs Kitabla yanaşı, insana verilən ağıl və vicdan hissi - ən böyük yardımçıdır.
Amma nəzərə almaq lazımdır ki, insan deyə bilməz "mən etdim". Allah Təala tofiqat verməsə, insan doğru seçimini də edə bilməz. Allah Təalanın hidayətindən, tofiqatından sonra insan bu seçimi edə bilir. Allahın xüsusi inayəti olmalıdır. Bütün hallarda Allahın hidayətinə ehtiyacımız var. İnsan doğru yolla getmək istəsə, Mehriban Allah onu Öz rəhməti və məhəbbəti ilə aparar. Yetər ki, istəsin...
Allah Təala eşitmə, dinləmənin önəminə vurğu edir
Bugünkü zamanda bəşəriyyət iddialıdır ki, əqlin inkişafı bir yerlərə qədər gəlib çatıb. Bəşəriyyət indi gəlib bu mövzuya çatır ki, insanın ağlı, düşüncəsi nə qədər önəmlidir.
Əvvəla, görsənən budur ki, inancımız insanlara, iman əhlinə, müsəlmanlara, möminlərə - hər bir kəsə çağırış edir ki, düşünməkdən öncə müxtəlif fikirləri eşitsinlər. Düşünmək üçün fikirlərə diqqət etmək, düşünmək üçün eşitmək lazımdır, qərar vermək üçün bilgi, məlumat lazımdır. O bəndələr ki, onlara müjdə verilir, onların xüsusiyyətlərindən biri budur ki, onların eşitməyə tutumları var. Onların dinləyib qəbul etmək tutumları var.
Bundan sonra tutumları var ki, düşünsünlər, qərar versinlər, ən yaxşısını tanısınlar və ən yaxşısını seçsinlər. Bu halda da onların Allaha bağlantıları var, Allaha sığınarlar, özlərini tam sərbəst görməzlər, Allahın hidayəti ilə bu işi görməyin mümkünlüyünün fərqində olarlar.
Əsil ağıl sahibləri də o şəxslərdir ki, həm dinləyə bilirlər, həm düşünə bilirlər, bunun içərisində də ən üstününü seçib, ardınca gedə bilirlər.
Allahdan istəyimiz budur ki, bu cür halı bizlərə şamil etsin.
İslam müxtəlif fikirləri dinləməyə çağırış edir
Mübarək ayənin bir sıra önəmli təfsiri çalarlarına diqqət etmək faydalıdır. Əvvəla, burada sözü dinləmək dedikdə, hər bir söz, hər bir mövzu nəzərdə tutulur. Yəni, hər bir sözü, hər bir fikri bu kəslər dinləyərlər. Yəni, ayənin mənasından bəlli olur ki, müsəlman o kəsdir ki, müxtəlif fikirləri dinləyə bilir, müxtəlif düşüncələrlə, baxışlarla tanış olmaq qabiliyyətinə malikdir.
Bunun özü çox mühüm məsələdir. Elə bir dünyaya gəlib çatmışıq ki, insanlar digərlərinin fikirlərini eşitməkdən daha çox, özləri danışmağa, öz fikirlərini yürütməyə meyillidir. Müsəlmanın, möminin ciddi xüsusiyyətlərindən biri budur ki, müxtəlif fikirləri, müxtəlif düşüncələri eşitmək tutumuna malik olmalıdır.
Digər tərəfdən, məsələ müxtəlif fikirləri eşitməklə bitmir. Elə deyil ki, elə hər eşitdiyinin dalınca gedir. Eşidir, təhlil edir, araşdırır, meyarlarla ölçür - nəhayətdə ən üstününü müəyyən edir, qəbul edir və onun ardınca gedir.
Allahın insana verdiyi böyük potensial
Qurani-Kərim bizlərə bəyan edir ki, Allah Təala insanlara böyük bir potensial verib. İnsanlara belə bir potensial verib ki düşünməyə, müxtəlif fikirləri dinləməyə tutumları var. Bunun yanında Qurani-Kərim çağırış edir ki, insan gərək şəxsiyyətpərəstliyə düçar olmasın. Bütün fikirləri, düşüncələri eşidəcəksən, amma qərar verərkən, qəbul edərkən şəxslərdə ilişib qalmayacaqsan. Kimdən eşitməyindən asılı olmayaraq, ən üstün hansı fikirdirsə - onu qəbul edəcəksən.
Bu mənada iki məsələ yanaşı gəlir. Tək eşitməklə iş bitməz. Eşidəndən sonra bunların hamısını bir yerdə toparlayarlar, təhlil edərlər, doğru hansıdırsa - onun dalınca gedərlər. Eşitmək tutumu olan insan gərək sözün məzmununa fikir versin, deyənin şəxsiyyətində ilişib qalmasın.
Ayədə gəlir ki, bu insanlar sözü eşidirlər. Gəlmir ki, danışanları eşidirlər, sadəcə olaraq danışanların sözlərini eşidirlər və seçim edərkən də danışanlar arasından deyil, sözlərin arasından seçim edirlər. Yəni, möminlər məzmuna, sözə diqqət edirlər.
Fikir müxtəlifliyi bu səbəbdən də bəyənilir
Digər təfsiri nöqtə budur ki, Qurani-Kərim çağırış edir ki, tutumunuz olsun, qabiliyyətiniz olsun, müxtəlif fikirləri eşidə bilmək üçün tutumunuzu artırın. Yəni, Allahın müjdə verilmiş bəndələri bu keyfiyyətlərə malik olmalıdırlar. Onların gərək digərlərinin fikirlərini eşitməyə qabiliyyətləri olsun. Bu özü - genişqəlbliliyə işarədir.
Təəssüflər olsun ki, bu, günümüzdə populyar olmayan mövzulardan biridir. İnsanlar bir yerə yığışarkən dinləməkdən daha çox, danışmağa meyilli olurlar. Amma, Allah bəndələrinin xüsusiyyətlərindən biri budur ki, onlar müxtəlif fikirləri, müxtəlif rəyləri nəzərdən keçirməyi, dinləməyi bacararlar.
Bu ayə həm də onu göstərir ki, mübarək İslam dini müxtəlif rəy və fikirlərlə, onların ortaya qoyulması ilə müxalif deyil. Əslində Qurani-Kərimdə Allah Təala Öz bəndəsinə çağırış edir ki, o, müxtəlif fikirləri eşitsin, bunların içərisində ən alisini, ən üstününü qəbul etsin.
Digər nöqtə bundan ibarətdir ki, ağıl insan üçün daxili, batini bir höccətdir və kor-koranə təqlid inancımızda qəbul olunmur. Ayədə bəyan olunur ki, Allah bəndələri müxtəlif fikirləri eşidərlər, eşidəndən sonra kor-koranə hər hansı sözün ardınca getməzlər, təhlil edərlər, bunun içərisində ən yaxşısını qəbul edərlər, sonra onun ardınca gedərlər.
Ən üstününü seçmək məsuliyyətimiz var
Ən üstününü seçmək - Qurani-Kərimin çağırışıdır. Yəni, bir möminin, bir müsəlmanın üzərində düşünməli məsələlərdən biri budur ki, müxtəlif rəylərlə tanış olan zaman gərək düşünsün, təhlil etsin və ən üstününü seçsin. Deməli, yekun etibarilə bizim ən üstününü seçmək kimi bir məsuliyyətimiz var.
Təfsiri nöqtələrdən biri də budur ki, insanın seçmək, dəyərləndirmək tutumu yoxdursa, özünü sadəcə olaraq müxtəlif fikirləri eşitmək burulğanının içərisinə atmamalıdır. Yəni, insan müxtəlif fikirlər, mövzular eşidirsə, bunun yanında tutumu olmalıdır ki, bunları təhlil edə bilsin və içərisində ən üstününü seçsin. Əgər bir insanın əqli tutumu, lazımi potensialı olmasa ki, aldığı mövzuların içərisində təhlil edib ən üstününü seçə bilsin, insanın öz-özlüyündə müxtəlif mövzuları dinləməsi, müxtəlif məlumatlar alması hətta zərərli ola bilər.
Əgər insanın təhlilə, analizə, onların içərisində ən yaxşısını seçməyə tutumu varsa, o zaman sözləri dinləmənin dəyəri meydana çıxır. Bəzən olur ki bir uşağın təhlil etməyə, seçməyə tutumu yoxdur, amma eşidib bir şeylərin ardınca gedə bilər. Gərək insanda o tutum formalaşsın, daha sonra müxtəlif mövzularda bilgilənmənin ancaq xeyri ola bilər. Yetərincə təhlili, analiz qabiliyyətləri olmayan insan emosional formada yaşam bərqərar edər, o, deyilənlərin təsiri altına düşə bilər. Çox fikir eşitmək bu insanda daha da böyük xaos yarada bilər. Deməli, eşitmənin o zaman dəyəri yuxarıdır ki, təhlil etmək qabiliyyəti yuxarı olsun və qərar vermək qabiliyyəti mümkün olsun.
Ayə demir ki, yaxşı ilə qanelənək, demir ki, eşidib yaxşısını seçək. Ayə bəyan edir ki, müxtəlif fikirləri eşidək və onların içərisindən ən yaxşını seçək. Quran bizlərə bir ali standart təyin edir. Buradan biz başa düşürük ki, Allah bəndəsi müxtəlif fikirləri eşidər və ən yaxşısını, ən alini seçib, onun arxasınca gedər.
Qurani-Kərim bizə çağırış edir ki, aşağı standartlarla özünüzü qaneləndirməyin və ən alisini seçməyə qədər çalışın.
Allah insanı o zaman doğru yola hidayət edir ki...
İlahi tofiqat olmasa, bizlər bu işi görə bilmərik. İnsan seçəndir, iradəvi varlıqdır, düşünəndir, amma bütün bunlar Allahın tofiqatı ilə baş verir. Bunun özü Allahın böyük lütfü, böyük inayətidir ki, bizlər eşidə bilirik, təhlil edə bilirik, qərar verə bilirik, seçə bilirik, ən üstününü müəyyən edə bilirik. Bunlar - Allahın böyük tofiqatlarıdır.
Allah bir insanı o zaman doğru yola hidayət edir ki, insan bir mövzu ilə bağlı hərtərəfli məlumatlı olsun. Qərar vermək üçün, bir mövzuda ən alisini seçmək üçün hərtərəfli məlumata sahib olmaq, hər cür fikirlərlə tanış olmaq zəruridir. O halda Allahın hidayəti bəndəyə aid ola bilir və insan alini seçə bilir. Yəni, Allahın hidayəti üçün gərək zəmin yaransın, insan müxtəlif düşüncə və fikirlərlə tanış olsun, təhlil etməyə də tutumu olsun, bu halda Allah inayət edər ki, insan ən ali seçim edər.
İslamın nəzəri budur ki, bir insan gözüyumulu, qulağı qapalı halda bir şeyləri qəbul edirsə, dinimiz bunu əqli bir iş bilmir, həqiqi ağıl sahiblərinin işi kimi qəbul etmir. İslamın çağırışı budur ki, şüurlu, dərkli, seçimli qərarlar olsun. Bütün rəylərlə tanış olub ən alisini seçərkən, ən agah və ən şüurlu seçim etdikdə Allahın hidayəti insana aid olar.
Allah Təala o kəslərə müjdə verir ki, onlar sözləri eşidərlər, onların içərisində ən üstününü seçərlər, qərar verərlər, onun dalınca gedərlər, Allah da bu işdə onlara inayət edər. Həqiqi ağıl sahibləri də onlardır.
Bütün mövzulara biz bu məsələni aid edə bilərik. Təəssüf ki, bu gün dünyanın təhlillə, düşüncə ilə, müxtəlif rəylərlə işi yoxdur, hər tərəf öz fikrini, düşüncəsini təlqin etməyə, yeritməyə çalışır. Amma, İslam bütün bəşəriyyəti, insanları buna çağırır. Müsəlmanlar özləri Qurani-Kərimin bu standartı səviyyəsinə yüksəlsələr, böyük yüksəlişə çatmış olarlar. A
Allah Təala nəsib etsin ki, bizlər düşünənlərdən, eşidənlərdən, doğrunu seçənlərdən, Allahın hidayətindən bəhrə aparanlardan və nəticə etibarilə həqiqi ağıl sahiblərindən olaq.
Allahım, aqibətlərimizi xeyirli et!
Allahım. bizlərə düşünmə, eşitmə, təhlil etmə, alini seçmə bacarıqlarını inayət et!
Allahım, seçimlər zamanı bizlərə Öz xüsusi inayətini nəsib et! Amin!
Hacı İlqar İbrahimoğlu,
ilahiyyatçı-filosof
Milli.Az
