İndiki cavanlar şeir-sənətlə çox az maraqlanırlar. Hətta elələri var ki, ikicə misra şeir istəsən, deyə bilməz. Amma bir vaxtlar bu məmləkətdə, az qala, iki adamdan biri yazırdı. İndi heç iki adamdan biri oxumur. Çoxları şeir adı eşidən kimi ağız büzür. Gənc yazarların yazıları isə, sadəcə, uğursuz eksperiment təsiri bağışlayır.
Mən yaltaq, məddah ədəbiyyatı sevmirəm və mənfəət məqsədilə yazılmış hər şeyin itib-batacağına inanıram. Əməlli-başlı yaza bilməyən adamların "seçilmiş əsərlər" adı altında cild-cild kitablar çıxarmasını isə qəzəb və təəssüflə izləyirəm. Mənə görə, bütün bunlar hələ düşüncələrdə davam edən köhnə xəstəlikdir. 40-50 il yazırlar və sən bütün yazdıqlarını çevirib, bircə bənd, bircə misra tapa bilmirsən ki, hisslərinlə həmahəng olsun, duyğularına tərcümanlıq etsin, ürəkdən "oxxay" deyəsən.
Hərdən də müəllifini bilmədiyin, tarixin hansısa mərhələsində unudulmuş bir könül əhlinin bircə misrasını eşidib dəli olursan və ədəbiyyatın nə qədər gözəl, dərin, lətif bir iş olduğuna bütün varlığınla inanırsan. "Tükəndi nəqdi-ömrüm, dildə sərmayəm bir ah qaldı". Bu misranı, yəqin ki, çoxumuz Tatlısəsin dilindən eşitmişik. Doğrudur, qəzəlin növbəti beytlərində naşı əllər işlədiyini, bu möhtəşəm ədəbiyyat nümunəsinin necə təhrif və təhqir olunduğunu anlamaq könül əhli üçün heç də çətin deyil, amma bu bircə misranın yükü adamı yerindən oynatmaq üçün yetərlidir. Vaqif Bayatlı demişkən, əlini qoyursan bu bircə misranın üstünə və deyirsən: Ədəbiyyat budur! İnternetdə bir xeyli araşdırıb qəzəlin ona yaxın fərqli variantlarına rast gəldim. Müəllif haqqında isə ətraflı bilgi tapa bilmədim, sadəcə, adının Rıfat olduğunu öyrəndim. Qəzəlin məqtəsi, yəni son beyti belədir:
Bu Rıfat varını yaran yolunda eylədi yağma,
Əlində sayə bir kəşkül, başında bir külah qaldı.
Bir məsələ də var ki, son onilliklərdə klassik ədəbiyyat və əruz vəzni ilə maraqlananların sayı sürətlə azaldığından bu cür möhtəşəm ədəbi nümunələri əlifbadan əlifbaya köçürərkən ciddi qüsurlara yol verilir. Şeiri oxuyursan və əmin olursan ki, orda nəsə yerində deyil, çünki əruz vəznində bircə hərf yerindən sürüşəndə bütün sistem pozulur və bu xəta diqqəti çəkir.
Fani dünyanın səfası bir quru qovğa imiş,
Doğruca bir insan olmaq hər şeyə övla imiş!
Bir neçə gün əvvəl eşitdiyim bu beyt əslində ömür adlı qovğanın, həyat adlı yolun hər qarışına işıq salır. Bu dünyada zövq, səfa üçün nə qədər çalışıb çırpınsan, hamısı boş, mənasız zəhmətdən başqa bir şey deyil. Sən doğru-düzgün adam olmağa çalış, yalan danışma, haram yemə, başqasının haqqını tapdama, heç bir şeydən də əndişələnmə. "Doğruca bir insan olmaq" əslində hər birimizin ən böyük borcumuz budur və siz bu ifadəni kifayət qədər aça, genişləndirə bilərsiniz.
Bu cür misralar əslində nə qədər sadə, bəsit görünsələr də, sən onun işığında axtardığın həqiqəti tapa və rahat ola bilirsən. Ədəbiyyat dediyin də elə budur.
Sovet dövründə də gözəl əsərlər, şeir və hekayələr yazılıb. Bir həqiqəti xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, müəyyən zamana, məkana, hansısa sosial quruluşa bağlı olmayan, insanı və insanlığı əsas götürən əsər zamanı da aşacaq, məkanı da. Məsələn, sovet ədəbiyyatımızın ən gözəl nasirlərindən biri Ənvər Məmmədxanlının 2 hekayəsi mənim üçün əsl sənət şedevridir. Birincisi, "Buz heykəl"dir ki, onu bilməyən yoxdur. O hekayə deyir ki, ana hər zaman anadır, hər zaman övladını canından çox istəyir və o ana bu həqiqətin təsdiqi kimi öz heykəlini ucaldır. İkinci hekayə isə "Baş xiyabanda" adlanır və II Dünya müharibəsi illərində Təbrizdə yaşanan bir hadisədən bəhs edir. Müəllif yazır ki, hər gün küçələri dolaşan, ardınca da bir sürü it gəzən 11-12 yaşlarında səfil, dilənçi bir uşaq onun diqqətini çəkir və bir gün onun dalınca gedir. Gəlib xaraba qalmış bir evə daxil olur. Diqqət edib eşidir ki, pilləkənin altından hənirti gəlir, Əyilib baxanda görür ki, itlər top halında yatışıblar, həmin uşaq da soyuqdan donmamaq üçün onların arasına sığınıb. Hekayənin ümumi xətti belədir ki, insan qayğısından məhrum olan körpə ölməmək, ayaqda dura bilmək üçün itlərin hənirinə sığınır. Qısa danışdığım bu hekayə müəllifin yanğılı, kövrək dili ilə elə ifadə olunub ki, oxuyanda təsirlənməmək mümkün deyil.
Mənim üçün sovet dövrünün ən gözəl şeiri nə Səməd Vurğunundur, nə Mikayıl Müşfiqindir, nə də hansısa məşhurun. Məstan Günər adında bir şair vardi, sonradan Bakını tərk edib rayona getdi. Bir şeiri vardı:
Gedirəm, ay ellər, sözüm-söhbətim,
Neçə şirin-şirin dillərə qaldı.
Burada "gedirəm, ay ellər" şeirə zirvədən başlamaqdır. Siz hələ bu bəndə fikir verin:
Gözümün önündə durur həmişə,
Yaşıl biçənəklər, yamyaşıl meşə.
Mən ki aparmıram şehli bənövşə,
Çöllərdə bitmişdi, çöllərə qaldı.
Bu gün ən çox sevdiyim və tez-tez təkrarladığım iki misra var:
Nə dünyadan səfa bulduq, nə əhlindən ricamız var,
Nə dərgahi-Xudadan maəda bir ilticamız var.
1572-ci ildə Ərzurumda doğulmuş Nəfi adlı bir şairə məxsus olan bu misralarda deyilir ki, biz bu dünyada bir səfa tapmadıq, bu dünyanı tutanlardan da bir istəyimiz yoxdur. Özümüz dünyada olsaq da, Allahın dərgahından başqa da bir sığınacağımız, pənah apardığımız bir invan yoxdur. Elə bil ki, bütün duyğularımın ifadəsini tapıram bu iki misrada. Doğrudur, bənzəri deyimlər Füzulidə də var, Yunus dədədə də, amma könlüm daha çox bu iki misra ilə rahat olur.
İndiki gənclik karyera qurmaq üçün ən çox ingilis dili və kompyuter haqqında düşünür, sanki düşünmürlər, onların əvəzinə kompyuter düşünür. İndi rəqəmlərlə düşünürlər, hiss, duyğu muzey eksponatları kimidir onların nəzərində. Amma insan bu cür hissləri, səmimi duyğuları ilə insandır, rəqəmləri isə maşınlar daha dəqiq və sürətlə hesablaya bilir.
Bizə ədəbiyyat lazımdır, amma həqiqi ədəbiyyat. Şair xalq olmaq fəlakətdir, altından torpağını namusun kimi çəkib alacaqlar. Cild-cild kitabları ocağa töküb yandırmaq lazımdır, özü də yazarlarının gözü qarşısında. Səfeh şeir yazanları hansı yollasa cəzalandırmaq lazımdır. Bütün ədəbiyyatımızı, bütün şeirlərimizi sıxıb bir-iki kitab halına gətirmək və mənəvi atmosferimizi hər cür çirkabdan, tullantıdan təmizləmək lazımdır, nəsil-nəsil şairlərin adını bircə qələmlə silmək lazımdır. Bəli, bütün bunlar lazımdır, amma bütün bunlarla yanaşı, bizə ədəbiyyat da lazımdır, kövrələndə, ürəyin qubar eləyəndə bir misranın dizinə baş qoyub ağlamaq, axtardığın bir mətləbin mabədini ən qısa və kəsə yolla öyrənmək üçün lazımdır.
"Zaman Azərbaycan"
