İnsanların qeyri-adi, ən sərt və dözülməz şəraitdə yaşaya bilməsi və işləməsi elm üçün bir müəmma olaraq qalmaqda davam edir.
Hər halda, belə demək mümkünsə, dünyanın o başında ən şimal nöqtədə, qütb arxasında yerləşən, yayı qısa, qışı isə 9-10 ay davam edən Rusiyanın Norilsk şəhərində yaşayanlar və işləyənlər haqqında bu sözləri cəsarətlə demək olar. Norilskdə sərt iqlim şəraitində, uzun qütb gecələri dövründə yaşayan, günəşi az-az görən və olduqca ekstremal şəraitdə işləyən insanların orqanizminin buna necə dözməsi isə, həqiqətən də, başa düşülən deyil.
Norilsk haqqında məlumat verməzdən öncə bir neçə maraqlı fakta diqqəti cəlb etmək istəyirik:
Hazırda dünyada istehsal edilən qiymətli metalların, o cümlədən palladiumun 35, platinin 25, nikelin 20, kobaltın isə 10 faizi qütb arxasında yerləşən bu şəhərin - Norilskin payına düşür. Rusiyanın nikelə olan ehtiyaclarının 96, kobalta 95, misə olan ehtiyaclarının 55 faizini Norilsk verir. Bundan əlavə, Norilskdə qızıl, gümüş, iredium, osmium, rutenium da istehsal edilir.
Norilsk dünyada atmosferi və ekologiyanı dəhşətli şəkildə çirkləndirən şəhər hesab edilir. Norilsk Krasnoyarsk vilayətinin büdcəsinin 60 faizini verir.
Norilskilə quru yolu mövcud deyil. Qışda bu ərazi ilə əlaqə yalnız təyyarə ilə saxlanılır. Qısa yay aylarında isə Yenisey çayı ilə ora getmək mümkündür.
Norilskdə yaşayanlar arasında ruslar, ukraynalılar və azərbaycanlılar üstünlük təşkil edirlər.
Nadir metallar məskəni
176 min nəfərdən artıq əhalisi olan Norilsk hələ bürünc dövründən qiymətli metallar mədəni kimi tanınıb. Norilsk adının isə bu yerin qədim sakinləri olan evenklər və yuqairlərin dillərində işlənən "narus" və "noril" sözlərindən alındığı və bataqlıq mənası verdiyi ehtimal edilir. Təsadüfi deyil ki, Norilskdə yaşayanlar arasında bu zərb-məsəl çox məşhurdur: " Norilskdə hara getsən, həmişə külək bataqlıqdan əsir"
Norilskin burada daimi yaşayan insanlarla məskunlaşdırılması isə ötən əsrin 20-ci illərindən başladı. SSRİ-nin qiymətli metallara və ağır sənayesinin inkişafı üçün nikelə böyük ehtiyac duyması Norilskdəki qiymətli metalların istehsalını qaçılmaz zərurət kimi ortaya çıxardı. Norilskdə ilk müvəqqəti taxta ev 1921-ci ildə inşa edildi. Ötən əsrin 30-cu illərində xalq düşməni elan edilən on minlərlə məhkum insan yaşaması qeyri-mümkün hesab edilən qütb arxasındakı Norilsk şəhərinə göndərildi. Onların böyük hissəsi qiymətli metalların istehsalına imkan verəcək zavodların inşa edilməsində iştirak etdilər. 50 dərəcədən yuxarı şaxtada işləyən məhkumların, demək olar 90 faizi, təxminən 150 min nəfəri ilk bir ildə aclıq və soyuqdan dünyasını dəyişdi. İtkilərin yerini doldurmaq üçün buraya SSRİ-nin hər yerindən təcili şəkildə "xalq düşmənləri"ni göndərməyə başladılar.
Məhkumların (QULAQ) əməyi nəticəsində Norilsk Dağ-Mədən Kombinatı qısa müddətdə istifadəyə verildi. 1942-ci ildə, nəhayət ki, Norilskdə nikel istehsalına başlanıldı. II Dünya müharibəsi başa çatandan sonra da Norilskdə yalnız məhkumlar işləyirdilər və onlardan ibarət burada həbsxana-düşərgə salınmışdı. Ağır və dözülməz həyatdan bezən və buna dözməyən məhkumlar 1953-cü ilin yayında Stalinin vəfatından bir neçə ay sonra üsyan qaldırdılar. Onlar özlərinə normal şərait tələb edir və ya həbs müddətlərinin qalan hissəsini digər yerlərdə çəkilməsini şərt kimi hökumət qarşısında qaldırmışdılar. Lakin məhkumların üsyanı qan içində boğuldu və 50 mindən yuxarı məhkum yerindəcə güllələndi.
O vaxt Norilskdə alman əsirləri də işləyirdilər. Onların da arasında sərt şəraitdən, aclıqdan, xəstəlikdən ölənlər on minlərlə idi. Məhkumların üsyanından az sonra Moskvada onlarla yanaşı, mülki vətəndaşlarından əməyindən istifadə edilməsi qərara alındı.
Norilskdə işləməyə insanları şirnikləndirmək üçün onlara yüksək əməkhaqqı, müxtəlif güzəştlər veriləcəyini bildirdilər. Bu müstəvidə də Ukrayna, Rusiya və Azərbaycanın müxtəlif yerlərindən minlərlə insan yüksək əməkhaqqı ardınca Norilskə üz tutdu. Nəticədə bu amil Norilskin indiki çoxmillətli simasının formalaşmasında önəmli amilə çevrildi.
Yayda Moskvadan Norilskə getmək istəyən hər hansı bir adam qatarla 3 gün ərzində 4165 kilometr qət edərək, Krasnoyarska gəlməlidir. Buradan isə teploxodla 4 gün də 1989 kilometr qət edərək Dudinsk şəhərinə getməlidir. Dudinskdən isə Norilskə 90 kilometrdir. Qışda isə qeyd etdiyimiz kimi Norilskə yalnız təyyarə ilə getmək mümkündür.
Çox qısa yay
Norilskdə, demək olar, yay olmur və ya olduqca qısa olur. Belə demək mümkünsə, yay iyul ayında başlayır və cəmisi 10 gün çəkir. Amma qısa yay isti olur. Temperatur bəzən 32-37 dərəcəyə çatır. Bir saat içində yayda temperatur 7-10 dərəcədən 20-25 dərəcəyə qalxır. Dərhal da hamı qısaqol köynək geyinir, bədənlərinin çox hissəsini günəş şüaları görsün deyə açıq qoyurlar. Heç kim də buna fikir vermir. Çünki qısamüddətli yayda bədənin gün şüalarını qəbul etməsi orqanizm üçün sonrakı yaşayışı zəruri edən mühüm faktorlardan biridir. Yay qəfildən gəlir. Bir də görürsən ki, işdən isti kürkdə, isti çəkmələrdə qayıdan adam küçədə yay geyimində olan insanları görür və bunu adi qəbul edir. Bəzən qısa yay cəmisi 3 gün davam edir. Ona görə də Norilskdə yaşayanlar arasında belə lətifə geniş yayılıb. "Yay gəldi, ancaq mən onda işdə idim. Mən işdən qayıdanda artıq yay başa çatmışdı".
Norilskdə yay qısa olsa da, mayın 15-dən avqustun 30-na kimi insanlar bölgədəki turbazalarda və istirahət məskənlərində az da olsa dincələ bilirlər. Çünki heç də hamının yay tətilini isti bölgələrdə keçirmək, ailəliklə dincəlmək imkanı olmur. Hətta yayda göllərdə çimmək də olur. Belə ki, yayda günəş gölün səthini isitdiyindən su ilıq olur. Ancaq gölün dibi buz qatı olur. Ona görə də həvəskarlar gölün isinən 2-3 metrlik isti hissəsində çimə bilirlər.
Qışda 50 dərəcə şaxta
Norilskdə qış sentyabrın əvvəllərində başlayır və may ayını 15-20-nə kimi davam edir.
Norilskdə qışda, adətən, şaxta 50 dərəcəyə çatır. Bəzən qısamüddətli olsa da, şaxta 96 dərəcəyə qədər yüksəlir. Belə bir ekstremal şəraitdə yaşamaq insanlarda özünü və ətrafındakıları soyuqdan müdafiə instinkti yaradıb. Məsələn, Norilskdə qış vaxtı küçə ilə gedən istənilən adamın burnu və ya gözünün ətrafı ağarıbsa, dərhal bunu görən digər birisi ona yaxınlaşaraq xəbərdar edir və ya qarla onun burnunun ağaran hissəsini ovxalayır.
Norilskdə qar daim yağdığından yalnız yolları təmizləyirlər. Maşınlar qarı yolun kənarına yığır və nəticədə hətta yayda belə əriməyən qar təpələri yaranır.
Şəhərin buz bağlamış yollarını təmizləmək üçünsə hansısa kimyəvi reagentlərdən istifadə edilmir. Əvəzində yollara istehsal zamanı tullantıya çevrilən şlak səpirlər.
Uzun və yorucu qütb gecələri
Norilskdə qütb gecələri noyabrın 30-da başlayır və yanvarın 13-də başa çatır. Amma qütb gecəsinin necə başladığını hiss eləmək olmur. Çünki qütb gecələri başlayana kimi günün uzunluğu tədricən 1 saata qədər qısalır. Nəticədə öncədən küçələr işıqlandırılır. Mənzillərdə və idarələrdə işıq, demək olar, gecə-gündüz yanmaqda davam edir. Ona görə də iş vaxtı və ya günün uzunluğu qaranlıq düşməsi ilə deyil, saatla müəyyən edilir. Yəni dünyanın hər yerində olduğu kimi, Norilskdə də qütb gecələri zamanı insanlar adi qaydada saat 8-də və 9 da işə başlayır, saat 18 və ya 19-da işdən evlərinə qayıdırlar. Norilsk ilə Moskva arasında 4 saat fərq var. Əgər Moskvada səhər saat 8 olsa, Norilskdə saat 12 olur.
Norilskdə qütb gecələrinin başa çatması heç də onun yerinə işıqlı günlərin başlaması anlamına gəlmir. Norilskdə qütb gecələrindən sonra boz qaranlıqlar başlayır və bu 30 gün davam edir. Yalnız fevral ayında günəş 5 dəqiqəliyə görünür. Onda insan günəşin insan orqanizminin varlığı üçün nə qədər böyük önəm daşıdığını daha dərindən anlayır. Qütb gecələri və uzun sürən qış insanların tez yorulmasına gətirib çıxararaq addımbaşı özünü büruzə verir. İllərlə yaşamasına baxmayaraq, buradakı insanların heç birinin orqanizmi bu günə kimi qütb gecələrinə uyğunlaşa bilməyib.
Norilskdə iş üçnövbəlidir. Çünki burada istehsalı dayandırmaq mümkün deyil. İstehsal bir neçə dəqiqəliyə belə dayansa, onda bütün avadanlıqlar donaraq sıradan çıxa bilər. Ona görə də, adətən, Norilskini çoxları yatmayan şəhər də adlandırırlar.
Norilskdə uşaqlar dərs ilinin yarısını məktəblərə getmirlər. Əgər temperatur mənfi 36 dərəcədən yuxarı qalxarsa və küləyin gücü saniyədə 20 metrə çatarsa, onda məktəblərdə dərs keçilmir. Çünki belə havada uşaq məktəbə getsə, soyuq hava onun zəif orqanizmini dondura bilər. Belə hava şəraiti ilə bağlı əhali öncədən xəbərdar edilir.
Norilskdə qışda fəhlələr işə avtobus kolonnaları ilə gedirlər. Çünki güclü tufan istənilən an yolu qarla örtür. Ona görə də işçilər 8-10 avtobusa əyləşirlər. Onların qabağında isə qartəmizləyən buldozer gedir. Buldozerdən sonra Yol Polisinin maşını siqnal verərək onu müşayiət edir, sonda isə işçiləri işə aparan avtobuslar gedirlər.
Norilskdə evlərin nömrələrini 2 metr hündürlüyündəki rəqəmlərlə yazırlar. Çünki güclü külək və tufan bura gələn qonaqlara və ya şəhəri az tanıyanlara evlərə yaxınlaşaraq onlara istədiyi ünvanı axtarmağa imkan vermir.
Norilskdə ağaclara rast gəlmək mümkün deyil. Tundrada yalnız alçaqboylu çırtdan ağaclar, kollar bitir. Bir sözlə, Norilskdə - qütb arxasındakı bu şəhərdə ekstremal şəraitdə işləmək və yaşamaq, sözün əsl mənasında, qəhrəmanlıq deməkdir. Çünki belə şəraitdə işləmək və yaşamaq hər insanın bacardığı bir iş deyil.
"Zaman Azərbaycan"
