ABŞ-da prezident seçkilərinin gedişi indidən narahatlıq doğurur
Artıq çoxdandır ABŞ hökuməti və xalqı demokratiyanı inhisara
aldıqlarına əmindirlər və hesab edirlər ki, onların dünyagörüşü
cüzi fərqlə hamınınkından üstündür. Bu təkəbbürün nəticəsidir ki,
amerikalılar başqalarına doğru yol göstərmək hüququnu zəbt edərək
hamının onlardan nümunə götürməsinin vacibliyini aşılamaqdan
yorulmurlar. Xüsusilə bu və ya digər ölkədə seçkilər keçirilən kimi
Vaşinqton yad xalqın iradəsinə qiymət verməyə tələsir, bir daha
“doğru” yolu göstərir. Görəsən, həqiqətənmi ABŞ-ın seçki sistemi və
burada təşkil olunan müxtəlif səviyyəli seçkilər, iddia edildiyi
kimi, etalondur? Elə gələn ayın 8-də keçiriləcək prezident
seçkilərinin təşkilindən faydalanmağa dəyərmi?
Məlum olduğu kimi, dünyanın yeganə superdövlətinin seçki sistemi
hələ XVIII əsrin axırlarında formalaşmışdır və o vaxtdan bəri elə
bir əhəmiyyətli dəyişikliyə məruz qalmamışdır. Bu arxaik sistem
indi də qüvvədədir. Özü də seçkilərdə həmişə iri kapitalın
maraqlarını təmsil edən iki sağçı partiya - Demokratlar və
Respublikaçılar partiyaları hökmranlıq edir. Kiçik partiyaların
seçkilərdə hansısa uğur qazanması praktik olaraq mümkün deyil.
Bununla belə, nə demokratları, nə də respublikaçıları dəstəkləyən
elektorat getdikcə böyüyür. Lakin bu, yerli səviyyədə də, ABŞ
Konqresinin özündə də müstəqil deputatların sayına heç cür təsir
göstərmir. Məsələ burasındadır ki, amerikalı seçici iki hökmran
partiyanın milyarderlər tərəfindən dəstəkləndiyinin fərqinə vararaq
əsasən ya demokratlara, ya da respublikaçılara səs vermək
məcburiyyətində qalır.
ABŞ-ın siyasi sistemində üçüncü partiyanın özünü göstərməsi imkan
xaricindədir. Hər şeydən əvvəl seçkilərdə iştirak etmək üçün
partiya hər bir ştatda qeydiyyatdan keçməlidir, özü də bu prosedur
kifayət qədər mürəkkəbdir. Eyni zamanda kiçik partiyaların KİV-ə
heç bir çıxışı yoxdur, çünki demokratları və respublikaçıları
dəstəkləyən nüfuzlu mətbuat orqanları milyarderlərin
nəzarətindədir. Odur ki, cəmiyyətin əhvali-ruhiyyəsi necə
olursa-olsun, iki partiyanın mütləq siyasi inhisarı davam edir.
Seçki sisteminin qəribəliyi orasındadır ki, amerikalı seçici
dövlətin başçısını birbaşa seçmək hüququndan məhrumdur. Belə ki,
elektorat prezidenti yox, seçici nümayəndələrini seçir, sonuncular
isə dövlət başçısını seçirlər. Hər bir ştatda seçici
nümayəndələrinin sayı müəyyənləşdirilmişdir. Ştatda hansı partiya
daha çox seçici nümayəndəsi seçdirməyə nail ola bilirsə, məğlub
partiyanın qazandığı seçici nümayəndəsi yerləri də qalibə verilir.
Belə çıxır ki, vətəndaş bir namizədə səs versə də, nəticə etibarilə
səsi başqa namizədin hesabına yazılır. Bu səbəbdəndir ki, faktiki
olaraq daha çox seçici səsi toplamış namizəd Prezident kürsüsündən
məhrum ola bilər. Misal kimi 2000-ci il prezident seçkilərinin
nəticələrini göstərmək olar. O vaxt respublikaçı Corc Buş (oğul)
ölkə üzrə 50 556 002 səs (47,9 faiz) toplayıb qələbə qazanmışdı,
halbuki demokrat Al Qor 50 999 897 səs (48,4 faiz) toplamışdı. Bu
isə onu göstərir ki, ABŞ-ın qüvvədə olan seçki qanunvericiliyi heç
cür vətəndaşın iradəsini əks etdirə bilməz.
Amerikanın seçki sistemində ədalətin olmaması bir yana qalsın,
müxtəlif səviyyəli seçkilərin şəffaf keçirilməsi problem kimi daim
özünü göstərir. Özü də seçki saxtakarlığı təzə problem deyil. Eyni
seçicilərin dəfələrlə səs verməsi tez-tez müşahidə olunur. Hüquq
mühafizə orqanları bəzi hallarda saxtakarları cəzalandırsa da,
problem aradan qalxmır. Məsələn, Nyu Yorkun sabiq meri,
respublikaçı Rudolf Culiani bu yaxınlarda etiraf etmişdir ki,
ABŞ-da seçki sistemi irimiqyaslı qanun pozuntusuna imkan verir.
Seçkilərin nəticələrinə birbaşa təsir edən vasitələrdən biri
vətəndaşları avtobuslara doldurub müxtəlif yerlərdə bir neçə dəfə
səs verməsinə şərait yaratmaqdır. Culianı deyir: “İlk dəfə Nyu York
merinin seçkilərində namizədliyimi irəli sürəndə bəzi adamlar 8
dəfə, 10 dəfə səs verirdilər. İkinci dəfə namizədliyimi irəli
sürəndə yanğınsöndürənləri və polisləri küçələrə çıxardıq ki,
seçiciləri daşıyan avtobusların nömrələrini yazsınlar”.
Səsvermə zamanı kütləvi qanun pozuntuları mövzusu indiki prezident
seçkilərində də aktual olaraq qalır. Avqustda prezidentliyə
respublikaçı namizəd Donald Trampın seçki qərargahı seçkilərin
gedişini müşahidə etmək üçün könüllüləri toplamağa başlamışdır.
Tramp bildirdi ki, o, yalnız kütləvi saxtalaşdırmalar nəticəsində
demokrat namizəd Hillari Klintona məğlub ola bilər. Yeri gəlmişkən,
Ağ evin hazırkı sahibi Barak Obamanın vaxtilə prezident
seçkilərində qələbəsi bir sıra qalmaqallarla müşayiət olunmuşdu.
Tramp xatırladır ki, seçki saxtakarlığını səkkiz il əvvəl
keçirilmiş prezident seçkilərində Obamanın etirafı da sübut edir.
Hazırkı Prezident 2008-ci ilin sentyabrında seçicilərlə görüşü
zamanı deyirdi: “Ohayo ştatında demokratlar səsləri sayan
aparatlara cavabdehdirlər və bu, kömək edir. Mənim özüm Çikaqodanam
və açığı, seçkilərin başına oyun açan təkcə respublikaçılar deyil,
bəzən demokratlar da eyni cür hərəkət edirlər. Bilirsinizmi,
adamlar hakimiyyətdədirlərsə, onların tərəzini öz xeyirlərinə əymək
tendensiyası meydana gəlir”.
Obama ikinci dəfə dövlət başçısı seçiləndə də saxtakarlıq halları
az olmamışdı. Məsələn, 2012-ci ildə Pensilvaniya ştatının ən böyük
şəhərinin - Pensilvaniyanın şimal və qərb rayonlarında 59 seçki
məntəqəsində Prezident Barak Obamaya 19 605 min səs verilmişdi.
Respublikaçı namizəd Mitt Romni isə heç bir səs qazanmamışdı (!).
Bəzi kütləvi informasiyalar iddia edirdi ki, zəncilərin yaşadığı
rayonlarda Obamaya yekdil dəstək saxtakarlıq barədə şayiələrə rəvac
versə də, sübut-dəlil yoxdur. Amma fakt ortada idi: həmin seçki
məntəqələrinə respublikaçı nümayəndələri buraxmamışdılar, halbuki
nə vaxtsa buraxırdılar. Başqa bir fakt: etibarsız sayılmış
bülletenlərin hamısı Obamanın xeyrinə verilmiş səslər kimi
qeydiyyata alınmışdı.
2012-ci il seçkilərində saxtakarlıq halları təkcə Pensilvaniyada
müşahidə olunmamışdı. Belə hallar Ohayo, Florida, Nevada, Kolorado,
Şimali Karolina... ştatlarında da qeydə alınmışdı. Ohayoda
saxtakarlıq hamını dəhşətə gətirmişdi. Bu ştatda 5 milyon 744 min
117 bülleten qeydiyyatdan keçirilmişdi və Obama Romnini vur-tut 166
min 277 seçici üstələmişdi. “Columbus Dispatch” qəzeti yazırdı ki,
Ohayoda qeydiyyatdan keçirilmiş seçicilərin 20 faizdən çoxunun səs
vermək hüququ yox idi: “İki qraflıqda qeydiyyata alınmış
seçicilərin sayı seçmək yaşına çatmış sakinlərin sayından çox idi.
31 qraflıqda seçkilər üçün qeydiyyata alınanların sayı sakinlərdən
90 faiz çox idi”. Obamanın ayrı-ayrı yerlərdə 100 faizdən çox (!)
səs toplaması faktları da ictimaiyyətə məlumdur.
Bütün bu saxtakarlıqlar azmış kimi, amerikalı seçicilərin səs
vermək hüququnun məhdudlaşdırılması kütləvi hal alır. Gələn ay
keçiriləcək prezident seçkilərində 5,8 milyondan çox amerikalı
(bütün potensial seçkilərin 2,5 faizi) məhkumluq ucbatından səs
vermək hüququndan istifadə edə bilməyəcək. Özü də onlardan 3,2
milyonu istintaqa cəlb edilmişdir, yaxud məhkum olunmuşdur, 2,6
milyonu isə artıq cəzasını çəkib qurtarmışdır. Hazırda hər 40
amerikalıdan biri səs hüququndan məhrumdur. Afroamerikalılar
arasında isə hər 13 seçicinin biri səsvermədə iştirak edə
bilməyəcək. Ayrı-ayrı ştatlarda, məsələn, Kentukke, Virciniya və
Floridada 20 faizdən çox qaradərili amerikalı elektoratdan
kənarlaşdırılmışdır. Əhalinin Siyahıyaalınması Bürosunun məlumatına
görə, 2008-ci il prezident seçkilərində 75 milyon seçici səs vermək
hüququndan istifadə etməmiş və onların 60 milyonu çoxsaylı
prosedurlarla müşayiət olunan qeydiyyat səbəbindən səs verə
bilməmişdir.
ABŞ seçkilərində beynəlxalq müşahidəçilərin səsvermənin
monitorinqində iştirakının məhdudlaşdırılması da ciddi problemlər
doğurur. Hazırda yalnız Missuri, Cənubi Dakota və Nyu Meksiko
ştatlarında, həmçinin Kolumbiya federal dairəsində seçkilər zamanı
xarici müşahidəçilərin seçki məntəqələrinə buraxılmasına icazə
verilir. Əcnəbi müşahidəçilərin fəaliyyəti məsələsi digər
regionlarda yerli hakimiyyət orqanlarının səlahiyyətinə daxildir.
ABŞ-da seçkiləri müşahidə etmiş ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və
İnsan Hüquqları missiyası dəfələrlə amerikalı vətəndaşların bütöv
təbəqələrinin fəal seçki hüququnun həddən artıq məhdudlaşdırılması
problemini həll etməyə çağırmışdır. Lakin bu çağırışa qulaq asan
hələ də yoxdur.
ATƏT-in almaniyalı müşahidəçisi Yurgen Klinke bildirmişdir ki,
ABŞ-da qarşıdan gələn prezident seçkilərinin keçirilməsi proseduru
ilə əlaqədar narahatlıq doğuran məqamlar var. O hesab edir ki,
“beynəlxalq normalara uyğunlaşmaq zəruridir”. Klinke, məsələn, belə
bir narahatlığını ifadə edir ki, saat qurşaqlarının fərqi üzündən
bir ştatda seçkilərin nəticələri başqa ştatda səsvermə başa
çatmamış elan ediləcək. Ekspert hesab edir ki, bu, seçicilərə
əsaslandırılmamış təsirdir.
Müşahidəçilərin bütün çağırışlarına baxmayaraq, ABŞ hakimiyyət
orqanları seçki prosedurunu beynəlxalq normalara uyğunlaşdırmaq
fikrində deyil. İstər demokratlar, istərsə də respublikaçılar
hazırda seçkilər üçün yalnız pul yığmaqla məşğuldurlar. Dörd il
əvvəl tarixdə ən bahalı prezident seçkiləri keçirilmişdir. O vaxt
demokrat Barak Obama dövlət başçısı vəzifəsinə seçilmək üçün 985,7
milyon dollar, onun rəqibi, respublikaçı Mitt Romni 992 milyon
dollar pul xərcləmişdi. Obamanın topladığı hər səs 15 dollara,
Romniyə verilmiş hər səs isə 16 dollara başa gəlmişdi. Bu dəfə
seçkilərə iki dəfədən çox - təxminən 5 milyard dollar pul sərf
ediləcəyi gözlənilir.
Allahverdi MEHDİYEV,
“Azərbaycan”
