Mərdəkan bağlarında qəflətən bir dəstə it çıxdı qarşıma. Lap köhnə qədim itlər... Elə bil, uzaqdan gəliblər. İllərin ağırlığı, ağrı-acısı, ehtiyacı itlərin kədərli baxışlarında və “əyin başları”ndan hiss olunur. Hamısı nədənsə gileylidir. Arabir hürmələri, zingildəmələri daxildəki narazılığı ifadə edir. Biri sahibinin qaba rəftarından, biri maşınların təkərlərindən, biri sərtliyindən, biri də yeməkxana sahibinin qəddarlığından baş götürüb qaçıb. Axırda bir yerə yığılıb, yenə it olublar, ayrı-ayrı deyil, bir dəstədə birləşiblər. Birliyi insanlarda yox, özlərində tapıblar.
Səkkiz itdi. Biri axsayır, di gəl, yoldaşlarının hamısından öndədir. Birinin isə bir gözü yumulub, deyəsən, kordur. Tək gözü ilə ora-buranı axtarır. Hərdənbir ağacların dibini sulayır. Tez–tez qabağa gedib burnu ilə xırda daşlara toxunur, bir az iyləyib qayıdır, yenidən dəstəyə qoşulur. Aralarında biri də var, quyruğunu qaldırıb qoyub belinə. Kefi yüzlə gedir. O qədər lovğadır ki, az qala ayaqları bir-birinə dolaşıb yıxılsın. Hiss edirsən ki, sevir, özü də yaman sevir. Bir it də var, dəstəyə qarışmır, onlarla yanaşı gedir, amma dəstədəki itlərə hürə-hürə gedir. Görünür, o, dəstədə hansısa itin birinə hürür. Haqqı tapdalanıb. Ya onu dəstədən qovublar, ya da bu dəstəyə yaxınlarda rast gəlib, hələ onların qayda–qanunlarına uyğunlaşa bilmir.
İtlər yeridikcə hərdənbir o tərəf–bu tərəfə hürür. Sanki insanlara xatırladırlar ki, qorxmayın biz itik, biz hələ də hürə bilirik, hələ itliyimizi itirməmişik. İstəsəniz, bizi götürüb saxlaya bilərsiniz.
Abşeron sanatoriyasının bağlarında itlərə xeyli baxdım. O saat onlar da ayaq saxladı. Biri lap irəli gəldi. Qulağını şəklədi. Sonra quyruğunu buladı. Bir az da irəli gəlib çömbəldi, qabaq ayaqlarını irəli uzatdı və astadan hürdü. Bu hürməyin içində bir hüzn vardı: hirslə hürmək deyildi. Səs yumşaq idi. Elə bil, bu səsin içində göz yaşı vardı.
Korpusa yerləşdik. Həyat yoldaşım həmişəki kimi yenə öz ali göstərişlərindən birini verdi: şairliyin tutmasın. Bura sanatoriyadır, itlə-zadla oynama, dost var, düşmən var.
Həyətə düşdüm. Elə bil, itlər məni gözləyirdi. Hamısı sıra ilə dayanıb baxırdı. O biri - o tək it də bir az aralı dayanıb hürürdü. Onun aramsız hürməyi dəstədəki ədalətsizliyə etiraz kimi yozula bilərdi. Ya itlərin içindəki mövcud bir adətə etiraz edirdi, ya da itlərin başçısına bildirmək istəyirdi ki, bax, sənin yanındakılar yatıb, amma mən sərvaxtam, iş başındayam, hürürəm, onlardan etibarlıyam. O itin daha nə dediyini mən bu tezliklə öyrənə bilməzdim, vaxt lazım idi.
İtlər bəzən adamları müşayiət edir, onlarla xeyli addımlayır, adamlar korpusa daxil olandan sonra binadan çıxan başqa adamları dayanacağa qədər ötürürdülər. Sonra ordan bir adamla korpusun qabağına gəlirdilər. Bütün bunların bir mənası vardı. İtlar özlərini insanlara tanıdıb demək istəyrdilər ki, biz itik, bizi niyə unutmusunuz, bizim zəncirimizi niyə açıb çölə buraxdınız. Hər adam onları başa düşmür, bəziləri isə ayaq saxlayıb itlərə xeyli yorğun – yorğun
baxırdı.
İtlərin başqa bir günahı da ola bilərdi. Bəlkə onlar sahiblərinə xəyanət ediblər, sahibləri də onları küçələrə buraxmaqla cəzalandırıb. Amma yox, it heç vaxt xəyanət etmir, daha doğrusu bacarmır.
Bir səbəb də ola bilər: onları evlərdən tuziklər didərgin sala bilərdi.
Hər səhər yuxudan ayılan kimi həyətə qaçırdım, itləri görməyə tələsirdim. Elə bilirdim ki, sanatoriya rəhbərliyinin bu gün-sabah onları güllələtmək fikri var. Çünki itlər get–gedə güllə qabağına gələnə oxşayırdılar, hərəkətləri, hürmələri, insanları qarşılamaları, yola salmaları onların güllələnməyini labüd edirdi. Bunun bir günahı da məndə idi, çünki onlara çox yaxınlaşıb ürəkləndirirdim, insanlara inanmağı aşılayırdım. İtlər mənə inanıb gizləndikləri yerdən açıqlığa çıxırdı.
Bəzən bu dəstəni yer kürəsinə, tək gəzən iti isə Yerin peyki olan aya bənzədirdim. Onu hansısa bir cazibə qüvvəsi itlərə qarışmağa qoymurdu. İt dəstəsinin peyki olan tək it, elə bil, günahsız olduğunu sübut etmək istəyirdi. Əslində, dəstədəki itlər ona heç nə demirdi, heç başlarını da qaldırıb ona baxmırdılar. Tək it onlara hürürdü, hərdən hirslə, hərdən də yavaş – yavaş qaralarına danışırdı. Belə güman etmək olardı ki, dəstədəki itlər bu bağa təzə gəliblər, tənha it isə bu bağda böyüyüb boya–başa çatıb. Dəstədəki itlər onun bağını, yurdunu işğal edənlərə oxşayırdı. Ona görə də tənha it dəstədəki itlərlə barışmırdı.
İtlər ən çox gecə hürürdülər. Dəstədəki itlər tək–tük, tənha it isə yurdu talanmış qurd kimi ulayırdı. Onların gecə hürüşü gündüzünkündən fərqlənirdi. Elə bil, gecənin qaranlığı itləri sıxırdı: insan axtarır, insan gəzirdi. Mən onların səsini ayırd etməyə çalışırdım. Bilirdim, bu səs axsayan itindir, yoxsa kor itin. Təxmini bilirdim. Tənha itin səsi zənguləyə bənzəyirdi. Onda elə bir boğaz vardı ki, adamın başının tükü biz-biz olurdu. O, hürmürdü, hönkürürdü. Ağzından səsləri şəlalə kimi çölə daşdırırdı. Səs onun ağzından daşdıqca ağlamaq istəyirdim.
46 il bundan qabaq biz İmişli rayonunun Şirinqum qışlağında qoyun saxlayırdıq. 10 yaşım olardı. Alaçığımızdan üç yüz metr kənarda bir neft buruğu vardı. Gündüzlər buruğun səsi eşidilmirdi. Gecələr isə yaralı insan kimi inildəyirdi. Onda itlərimiz o buruğa hürürdü. Amma o itlərin birinin zənguləsi hələ də yadımdadı. O hürən kimi atam, anam, mən yuxudan oyanardıq, o itin gözəl hürüşünə diqqətlə qulaq asırdıq. Atam deyərdi ki, bu cür boğaz heç bir itdə yoxdur. O uzun bir səslə hürür, səsinin içində xırda daşlar kimi müxtəlif cingiltili səslər atılır–düşür, qaynayır, həmin o uzun səsə rənglər qatırdı. Atam bir dəfə gecə o iti tutub alaçığa gətirdi. İti oxşayırdım. Toppuş, səkil ayaqları vardı. Ürəyi uçunurdu. Birdən alaçıqda burnunu bir az yuxarı qaldıraraq buruğa tərəf tutub elə hürdü ki, anamı ağlamaq tutdu. Elə gözəl hürürdü ki, adamın ruhu dincəlirdi. O səs, səsdəki yatımlılıq, istilik, doğmalıq bizi qəribliyə ay işığı, dəvə karvanı, dəvənin ovsarı, karvanbaşı, qum səhrası, qumu sovuran səhra küləyinə çəkirdi. Anam itin səsində ay işığını gördüyünü deyirdi. Sankı evimizə ay işığı dolmuşdu. O it ancaq buruğa, aya, buluda elə hürürdü. Qalan şeylərə adi itlər hürən kimi “hav, hav” eləyirdi.
Anam deyirdi ki, mən o buruğun səsinə yatıram. İtin səsi də buruğa bir yaraşıq verirdi. Hər ikisi bizi sehrləyirdi. Atam it və at haqqında bizə danışmaqdan yorulmazdı. Atamın işi - gücü məni, daha doğrusu, anamı heyrətləndirmək idi. Anam heyrətləndisə, atamın əhvalı açılırdı. Atam deyirdi ki, atın yorğası onun istedaddır. Bu istedadı ancaq onu sürən üzə çıxara bilər. Yalnız atam minəndə atımız, şair demiş, “Yay kimi dartınıb, ox kimi süzürdü”. Başqası minəndə yalnız dördnala çapırdı. İt də belə. Atam deyirdi, itin səsinin gözəlliyi onun istedadıdır. Təbiətin ona verdiyi bir gözəllikdir. Sonra o it qapımızdan yoxa çıxdı. Buruğa, Aya, buluda hürən olmadı. Anam yuxu yatmadı. Nə qədər axtardıq, nə o iti, nə də başqa itlərdə o səsi tapa bilmədik.
İndi o vaxtdan bir qərinə və on üç il vaxt keçib. Atam, anam həyatda yoxdur. Buruğu da çoxdan söküblər. Bakıya köçmüşəm. Fermamız dağılıb. İndi Bakıda, Abşeron sanatoriyasında o tənha itin səsi məni yaman ağladır. Anam, atam, fermamız, o köhnə buruq yadıma düşür. Yoldaşımın itin səsinin gözəlliyinə inanmağı gəlmir və mənim həmin səsə neçə hönkürməyimi xəstə olmağımla əlaqələndirir.
Düz 14 gündür burdayam, o tənha it dəstəyə qarışmır. Eləcə hürür, mənə elə gəlir ki, o hürdükcə öz səsinin başına dolanır. Səs də ona dolanır. Eynən həmin səs. Fermamızdakı itimiz kimi. Deməli, bu səs o kökdəndir, o səsin tağındandır, ay işığı, tənhalıq, dəvə karvanı, qum səhrası eyni ilə bu itin səsində var.
Bir gecə o itin səsi gəlmədi, ağlamaq tutdu məni. Yoldaşım da mənə gülür. Adam da itin səsi üçün ağlayarmı? Düşdüm həyətə, ha səslədim, ha çağırdım, cavab yox. Dəstə orda idi, tənha it yox. Bir də o səsi mən nə vaxt eşidəcəyəm? - düşündüm. Qarşıma çıxacaqmı, ömür yetəcəkmi o səsi bir də eşitməyə?
Səhərisi bağı dəli kimi axtardım, o iti tapmadım. Sanatoriyanın çıxışında, mərkəzi yolda onu gördüm. Maşın vurmuşdu. Zənguləsi ağzında qalmışdı. Elə bil, ağız dolusu bir səs asfalta calanmışdı, üstünə də ay işığı qonmuşdu.