Bakının mərkəzində ucalan “Səadət sarayı”nın məşhur
milyonçu Murtuza Muxtarov tərəfindən tikildiyini hər kəs bilir. Bu
saray sovet hakimiyyəti illərində klub olaraq istifadə olunurdu,
Azərbaycan müstəqilliyini bərpa edəndən sonra Şirvanşahlar
muzey-qoruğu, daha sonra kəbinkəsmə yeri olaraq istifadə edildi.
Lakin sarayın taleyində dəyişməyən yegan həqiqət budur: bütün yeni
evlənənlər bu saraya baş çəkir və öz məhəbbətlərinə sadiq
qalacaqları haqda orada and içirlər. Bu ənənə hələ sarayın
tikildiyi dövrdən başlamışdı. Buna səbəb isə Murtuza Muxtarovun öz
xanımı Lizaya olan məhəbbəti idi və bu saray onun nişanəsidir.
Publika.az “Vestnik kavkaza” saytına istinadən xəbər verir
ki, Murtuzanın osetin hərbi aristokrat ailəsindən olan Liza
Tuqanovaya məhəbbəti dillər əzbəri olub.
Osetin zadəganlarından olan Liza Tuqanova Osetiyada doğulub, orada
da boya-başa çatıb. Onun atası Aslanbəy Tuqanov və anası Paşa xanım
Dudarova hörmətli aristokrat nəslindəndir. Bu ailə bu günə kimi
Qafqazda məşhurdur. Murtuza Muxtarovun Lizanı görüb sevməsi, onunla
ailə qurması da elə Tuqanovların evindən başlayır.
Murtuza Muxtarov bir gün öz işləri ilə bağlı Osetiyaya gedir.
Qatardan düşəndə perronda bir generalla iki əsgərin namaz qıldığını
görür. Muxtarov onlarla tanış olur. General Lizanın atası Aslanbəy
Tuqanov idi. Aslanbəyin evinə gedən Muxtarov onun qızı Lizanı görür
və ona vurulur və beləcə evlənirlər. Milyonçu öz arvadının şərəfinə
Osetiyada məscid də tikdirir və bu məscid indiyə kimi Muxtarov
məscidi olaraq məşhurdur.
Muxtarov toydan sonra həyat yoldaşı ilə Avropaya səyahətə çıxır.
Paris, Roma, Venesiya kimi şəhərləri gəzirlər. Lizanın Venesiyada
bir evdən xoşu gəlir. Bunu görən Muxtarov binanın arxitekturasını
yadda saxlayır və arvadına sürpriz etmək qərarına gəlir. Onlar
Bakıya gələndən sonra milyonçu eyni arxitektura üslubunda binanın
inşasını sifariş verir. Bina rekord müddətə - cəmi bir il ərzində
tikilir. Müasirləri yazırlar ki, Liza binanı görəndə gözlərinə
inanmadı, uzun müddət özünə gələ bilmədi.
Liza Bakıda yaşayır və böyük xeyriyyə işləri ilə məşğul olurdu.
Onun adı xəstəliklərlə mübarizə üzrə proqramlarda tez-tez
çəkilirdi. O, 1913-cü ildə təsis edilmiş “Uşaq xəstəxanası”
xeyriyyə cəmiyyətinin aktiv üzvü idi və Bakıda uşaqlar üçün xüsusi
klinikanın yaradılmasına yardım edirdi. Muxtarovların öz uşaqları
yox idi, övladlığı götürdükləri oğlan uşağı isə körpə vaxtı
dünyasını dəyişmişdi.
Liza Fars küçəsində (hazırki Muxtarov küçəsi) öz təmtəraqlı
sarayında kasıb ailələrin qızları və yetimlər üçün pansionat
açmışdı. O, uşaqların təhlisinə kömək edirdi. Misal üçün,
“Azərbaycanın Karmeni” adlandırılan Fatma Muxtarova məhz Lizanın
sayəsində təhsil alaraq, bu zirvəyə yüksələ bilmişdi.
1920-ci ilin aprelində bolşeviklərin gəlişi Muxtarovlar ailəsi üçün
də bədbəxtlik gətirdi. Qırmızı ordu onların sarayını zəbt etdi.
Həmin vaxt Bakı maqnatlarının çoxu doğma şəhəri tərk edirdi. Lakin
Murtuza Muxtarov qorxaqlığa nifrət edirdi və o, öz evini tərk
etməmək qırarına gəldi. Ailəsini isə riskə atmamaq üçün Batumiyə
göndərdi.
Bolşeviklər onun evinə zorla girdilər. Muxtarov evi tərk etmək
barədə nə qədər xəbərdarlıq etsə də, onu dinləyən yox idi. Belə
olanda o, son gülləni özü üçün saxlayaraq, revolverdən atəş açmağa
başladı. Lakin sonuncu gülləni özünə vurarkən, yaralandı və iki gün
ərzində qanı axa-axa, əzabla öldü.
Liza bunu eşidən kimi Bakıya qayıdır və öz evini viran edilmiş
şəkildə tapır. Bolşeviklər ona sarayın padvalında yaşamağa icazə
verirlər. Lakin o, bu taledən qaçmaq üçün türk diplomatla saxta
nikaha girərək, Türkiyəyə gedir. Onu aparan türk diplomat isə
Lizanın özü ilə apardığı bütün var-yoxunu oğurlayaraq aradan çıxır.
Milyonçunun arvadı İstanbulda bir qəpiksiz qalır. Lizanın faciəsi
İstanbulda da sona çatdı.
Muxtarovların məhəbbətinin nişanəsi olan “Səadət Sarayı” isə bu gün
onların doğma şəhəri Bakıda ucalır və dövlət tərəfindən
qorunur.
Asif