[ 08 Yanvar 2015 11:43 ]
Baki. Rufet Ehmedzade – APA. Simali Kipr Turk Cumhuriyyetinin Azerbaycandaki temsilcisi Sadeddin Topukcunun APA-ya musahibesi.
- Sadeddin bey, Azerbaycan-Simali Kipr munasibetlerini hazirda nece deyerlendire bilerik?
- Simali Kiprin Azerbaycan temsilciliyi 1997-ci ilden fealiyyet gosterir. Temsilciliyin yaradilmasinda meqsed Kiprin turk xalqi ile qardas Azerbaycan xalqinin daha da yaxinlasmasina yardimci olmaqdir. Deye bilerik ki, bu illerde meqsedimize catmisiq. Azerbaycanla bir sira sahelerde elaqelerimiz formalasib ve daim inkisaf edir. En basda da tehsil ve turizm sektorlari gelir. Xususile, tehsil sahesine diqqet cekmek isterdim. Simali Kiprde 70 minden cox telebe tehsil alir ki, onlarin 1000-i Azerbaycandan geden genclerdir. Elbette ki, onlarin valideynleri de ovladlarinin tehsil aldigi yerle maraqlanirlar, vaxtasiri seferler edirler. Neticede qarsiliqli medeni elaqeler qurulur, gedisler ve gelisler neticesinde olkelerimiz arasinda baglar daha da mohkemlenir. Biz ister turizm, ister tehsil, isterse de diger sahelerde olkemizin tebligatini aparmaga calisiriq. Simali Kiprle maraqlanan sexsler birbasa bizim numayendeliye gelir, biz de onlara komek etmeye calisiriq.
- Simali Kiprin musteqil dovlet kimi taninmamasi ne kimi problemler yaradir?
- Simali Kipr dunya seviyyesinde resmen taninan dovlet olmasa da, ali mekteblerimizin diplomlari Turkiye Yuksek Tehsil Surasi terefinden tesdiqlenib, Turkiye vasitesile beynelxalq seviyyede taninir. Simali Kiprde bakalavr ve magistratura oxuyan sexsler daha sonra basqa olkelerin ali mekteblerinde oz tehsillerini davam etdire bilirler. Odur ki, diplomlarin taninmasi ile bagli hec bir problem yasamiriq.
Amma dovletimizin dunyaya cixmasinda, beynelxalq seviyyede basqa dovletlerle siyasi-iqtisadi munasibetler yaratmasinda ciddi problemler var. Bu problemler Kipr turklerinin heyatina birbasa tesir edir. Bununla bele, biz olkemizi inkisaf etdirmek, vetendaslarimizi temin etmek ucun ciddi isleyir, infrastruktur formalasdiririq. Iqtisadi cehetden ayaqda qalmaga, dovlet ve xalq ucun mueyyen gelir saheleri yaratmaga calisiriq. Hazirda erazisi kicik olan bir dovletde iri senaye muessiseleri yaratmaq da elverisli gorunmur, adamiz onsuz da gozeldir.
Senaye muessiselerinin evezinde biz turizmi, tehsil sahesini, xidmet sektorunu one cixardiq. Simali Kipre turist axini yeterince yaxsidir, telebe axini da ilden-ile artmaqdadir. Xalqimiz evvelden de tehsile meyllidir, musteqilliyimi elan ederken de Simali Kiprde ali tehsilli kadrlarimiz cox idi. Onlarin bilik ve enerjisini tehsil sektoruna yoneltdik, bezi mutexessisleri de kenardan getirdik. Meselen, Simali Kiprdeki ali tehsil muessiselerinde 35 azerbaycanli muellim ders deyir. Onlarin bilik ve tecrubesinden de yararlaniriq, birlikde Simali Kiprin elm-tehsil potensialini artiririq. Hazirda Azerbaycandan da olkemize maraq boyukdur. Isterdik ki, azerbaycanli is adamlari Simali Kiprin turizm ve xidmet sektoruna daha cox diqqet ayirsinlar, sermaye yatirsinlar. Bunun ucun oz terefimizden lazimi addimlar atmaga haziriq.
Olkemizin dovlet kimi taninmamasi meselesine bir de qayidaq. O olkeler ki, bizim musteqilliyimizi resmen tanimir, onlarla da munasibetlerimizi turizm ve tehsil sektorundaki elaqeler vasitesile yaxsilasdiracagimiza inaniriq. Dunyanin bir cox olkesinden Simali Kipre turist ve telebe axini var. Onlarin Simali Kipre isti munasibeti gelecekde bu munasibetin resmi-diplomatik musteviye de kecmesine yardimci olacaq.
- Cenubi Kipr Azerbaycan erazilerini isgal eden Ermenistanla, hetta Dagliq Qarabagda yaradilmis separatci rejimle six munasibetler saxlayir. Uydurma “ermeni soyqirimi” iddialarinda da adanin yunan terefinin fealligini goruruk. Bu barede ne deye bilersiniz?
- Biz bu kimi hallara oyresmisik. Qonsularimiz cetin qonsulardir, yaxsiligimizi istemezler. Cenubi Kipr rehberliyi cox zaman bizi sixisdirmaq ucun Ermenistan ve ermeni diasporu ile ortaq addimlar atmaga calisir. PKK rehberi, terrorcu Abdulla Ocalan meselesinde de Cenubi Kiprin rehberliyi sirf Turkiye eleyhine oldugu ucun onu destekledi, pasport da verdi. Cenubi Kipr rehberliyi bir cox olkenin turizm sirketlerine tezyiqler gostererek, onlarin bize turist gondermesinin qarsisini almaga calisdi. Her halda, bizim Azerbaycan xalqi ile olan munasibetlerimizi de nezerden kecirerek “bu meselede ne ede bilerik” fikriyle Dagliq Qarabag meselesini one cixardilar. Ermenilerin 1915-ci ille bagli iddialarini da qabartdilar. Cenubi Kiprin parlamenti “soyqirim” iddialari ile bagli Turkiye eleyhine qerar cixaran ilk 5 parlamentden biridir. Orada “soyqirim abidesi” de qoyublar. Her vasite ile Azerbaycana, Turkiyeye ve Simali Kipre zerer vermeye calisirlar.
Ancaq biz isteyirik ki, qonsularla yaxsi kecinek. Olkenin geleceyi namine, qonsularla yaxsi munasibetler saxlamalisan. Ancaq qarsi terefden buna maraq gormuruk. Biz Cenubi Kipr rehberliyi ile bu problemi aradan qaldirmaq ucun gorusuruk, semimiyyetle danisiqlar apaririq. Amma onlar bu semimiyyeti bize gostermir. Kipr bohraninin esas sebeblerinden biri de adanin Yunanistana birlesdirilmesini ehtiva eden “enosis” meselesi ve turklere qarsi qetliam siyaseti olub. Kipr Respublikasi 1960-ci ilde turkler ve yunanlarin ortaq dovleti kimi yarandi. Amma bu ortaqliq cemi 3 il cekdi. Cunki onlarin meqsedi Kiprin varligini surdurmek deyildi, turkleri adadan sixisdirmaga ve Yunanistana birlesmeye calisdilar. 1974-cu ilde BMT esgerlerinin gozu qarsisinda bize qarsi qetliamlar toredildi. Neticede, Turkiye mudaxile etmeli oldu. Turkiyenin mudaxilesi de tamamile qanuni idi. Cunki Kipr Konstitusiyasina esasen uc olke – Turkiye, Yunanistan ve Boyuk Britaniya her hansi fovqelade veziyyet yarandiqda teminatci olke kimi cixis ede bilerler. Turkiye Kipr turklerini BMT-nin gozu qarsisinda mehv olmaqdan qurtardi. Daha sonra muxtelif seviyyelerde danisiqlar getdi. Ilk muddet biz federativ dovlet yaratdiq ki, Cenubi Kipr de eyni addim atsin, neticede federasiya kimi birlesek. Onlar bunu istemedi. BMT-nin kecmis bas katibi Kofi Annanin teklifi ile federasiya yaratmaq plani uzerinde danisiqlar oldu, ortaq prinsipler mueyyenlesdi. Iki bolgeni birlesdiren ve ortaq hokumete sahib dovlet olacaqdi. Biz referendumda 64,91 faiz ses coxlugu ile bu birliyi destekledik. Ancaq Cenubi Kipr prezidenti referenduma bir gun qalmis xalqa muraciet etdi, onlari eleyhine ses vermeye cagirdi. Neticede adanin yunan hissesi 75,38 faiz ses coxlugu ile Annan planini redd etdi. Ondan bir hefte sonra ise Cenubi Kipr turklersiz Avropa Ittifaqina daxil oldu.
- Avropa Ittifaqi Kipr turklerinin huquqlari baximindan hansi movqededir, her hansi muracietler, danisiqlar olubmu?
- Gorunduyu kimi, prosesler meqsedli sekilde bele cetine salindi. Turkler birlesmeye calisir, ancaq yunanlar yox. Ne bizim musteqilliyimizi taniyirlar, ne de bizi qebul edirler. Avropa Ittifaqi ise oz sozunu Kiprin yunan rehberliyi vasitesile deyir. Bizim butun muracietlerimiz, teleblerimiz neticesiz qaldi. Bize deyirler ki, Cenubi Kiprin yunan terefi AI-nin uzvudur, biz hec ne ede bilmerik. Getirib uzv edenden sonra “biz hec ne ede bilmerik” sozleri nedir? Sadece, turklerin de o adada soz haqqina sahib olmasini hezm ede bilmirler. Eger niyyetleri bohranin helli idise, yunan terefine qarsi her hansi teleb ireli sure bilerdiler. Bele bir teleble rastlasmadiq. Artiq uzun illerdir ki, eyni munasibeti Turkiyeye qarsi da gosterirler. Turkiyeni muxtelif behanelerle sixisdirirlar. Esas teleblerden biri de Turkiyeni bizden uzaqlasdirmaqdir. Turkiye ile bagli her hansi mesele gundeme gelince, Cenubi Kipr engel toredir. Amma Turkiye Simali Kipri tek buraxa bilmez, biz oz varligimizi, birliyimizi her seye regmen davam etdireceyik.
- Bele bir sual yaranir ki, Avropa Ittifaqi Kipr turklerinden ne gozleyir?
- Avropa Ittifaqi referendumdan evvel bize muxtelif vedler verdi. Dediler ki, siz birlik meselesine “beli” deyin, biz her cur komek gostereceyik, butun qapilar acilacaq. On ilden cox kecdi, ancaq AI bize verdiyi sozlerden hec birini yerine yetirmedi. Biz AI ile gomruksuz ticaret aparmaq istedik, ona da “yaxsi” dediler, ancaq iller kecdi, hele hell olunmadi. Bele bir Avropa ile qarsi-qarsiya qalmisiq. Dunyaya gelince, meselen, ABS-in da basqa maraqlari var. Amerikadaki yunan ve ermeni diasporlari cox gucludur, vaxtasiri olaraq dovletin siyasetine cox ciddi tesir gostere bilirler. Hem sizin, hem de bizim meselelerde bele hallara cox rast gelmisik. Boyuk Britaniyanin ise Cenubi Kiprde iki herbi bazasi var, bu bazalara zerer gelmediyi muddetde adadaki veziyyet onu qane edir, bizim xeyrimize olan her hansi addim atmir. Kiprde hellin olmamasindan yunan terefi hec bir zerer gormur, dunyadan tecrid veziyyetine salinan turk terefidir. Ona gore de, nizamlanma prosesini davamli olaraq uzadirlar.
- Araliq denizindeki tebii qaz yataqlarinin arasdirilmasi ile bagli mesele ne yerdedir? Bildiyimize gore, Kiprin turk ve yunan terefleri arasinda bu istiqametde de munaqise yaranib.
- Cenubi Kipr ada etrafinda bir nece il once tebii qaz tedqiqatlarina basladi. Biz dedik ki, bizim de haqqimiz var, gelin bu tedqiqatlari ortaq aparaq. Musterek texniki komite yaratmagi teklif etdik. Yunan terefi ise boyun qacirdi. “Sizin de haqqiniz var, ancaq nizamlanmadan sonra haqqinizi alacaqsiniz” deyirler. Elli ildir gozleyirik, daha ne qeder gozlemeliyik? Biz de Turkiyeden olan bir sirkete seysmik tedqiqatlar aparmagi hevale etdik. Bu sirketin gemisi adaya yaxin sularda qaz yataqlari olub-olmamasi ile bagli sethi olaraq arasdirmalara basladi. Yunan terefi ise buna etiraz ederek 3 ay evvel danisiqlar masasini terk etdi. Ve artiq, 3 aydir ki, danisiqlar prosesi tamamile donub. Yaxin zamanlarda ne deyisecek, deye bilmerem.
- Dagliq Qarabag munaqisesi ile bagli danisiqlarda da oxsar veziyyet yaranib...
- Beli, proseslerden xeberimiz var. Azerbaycanin Qarabag problemi bize cox yaxin, tanisdir. Bu meselede Ermenistan terefi Qarabag meselesini Simali Kiprle muqayise etmeye calisa biler, ancaq onu deyim ki, Azerbaycan xalqina qarsi toredilen qetliamlar ve etnik temizleme, sixisdirma siyaseti bize qarsi da toredildi. Yuzlerle turku Kiprde toplu mezarliqlara gomduler, bu faktlari dunya gormezden geldi. Azerbaycan meselesinde de o qeder qetller, Xocali faciesi, bir milyon qacqinin aci taleyine goz yumulmasi edaletsizlikdir. Azerbaycan bizim yanimizda oldugu kimi, biz de hemise Azerbaycanin yanindayiq. Inaniriq ki, Azerbaycanin erazi butovluyu tezlikle berpa olunacaq. Dunya birliyinden bu istiqametde edaletli davranis gozleyirik.
- Turkiyede nesr olunan “Agos” adli ermeni qezeti var. Bu qezetde yaxin gunlerde “Simali Kiprde xristianlar yarimciq vetendaslardir” basliqli meqale derc olunub. Hemin meqalede iddia olunur ki, Kipr turkleri dini ve milli azliqlara qarsi ayri-seckilik edir, sixisdirma siyaseti yurudur. Hetta ermeni kilselerinin Simali Kipr rehberliyi terefinden dagidilmasi kimi ittihamlar da var. Bu barede ne deye bilersiniz?
- O qezetin bele ittihamlar seslendirmesi meni teeccublendirmir, ancaq anlamiram ki, muellif “yarimciq vetendas” ifadesi altinda neyi nezerde tutub. Simali Kipr butun mehrumiyyet ve mehdudiyyetlere regmen, oz vetendaslarini qoruyur, onlar ucun normal serait yaratmaga calisir. Kiprde yuzlerle maruni, yunan ve diger topluluqlardan olan insanlar var. Ermeniler ise cox azdir. Amma onlari kimse qovmayib, qovan da yoxdur. Simali Kiprde milli azliqlar esasen kompakt yasadiqlari kendlerde qaliblar, onlarin dini ibadet yerlerinin, mekteb ve kilselerinin de yaxsi seviyyede olmasi bizim dovlet siyasetimizin esas prinsiplerindendir. Hazirda milli azliqlardan qalanlarin coxu yasli adamlardir. Cavanlar tehsil ve is ucun basqa yerlere uz tuturlar. Simali Kiprden olan bir gencin yunan Kiprine gedib orada tehsil almasi ve karyera qurmasi basadusulendir. Biz tecrid olunmus bir dovlet olaraq onlara daha yaxsi imkanlar teklif ede, yaxud da onlari zorla saxlaya bilmerik. Basqa hec bir problemden soz gede bilmez. Lefkosada ermeni kilsesi var, 2010-cu ilde restavrasiya edilib. Bir kohne ermeni kilsesi de var ki, o kilse hele musteqillikden once de dagidilmis haldaydi. Hemin kilse indi baglidir, kimse istifade etmir. Yunanlarin da dini ibadetgahlarini qoruyuruq, diqqetde saxlayiriq. Bele ittihamlar yersiz ve esassizdir. Apostos Andreas monastirinin berpasina Kipr Turk Fondu 1,5 milyon dollar vesait ayirdi. Cenubi Kipr terefi bu layiheni 10 il gozletdi. Men o vaxt XIN-de isleyirdim, yunan terefi oz aralarinda maliyye meselesine gore anlasa bilmirdi. Biz onlara tezyiq gosterdik ki, hemin layihe suretlendirilsin. Nehayet, is basladi ve hazirda restavrasiya isleri gedir. Gorduyunuz kimi, biz oz imkanlarimiz daxilinde uzerimize dusen her seyi edirik.
