Rəqəmsal azadlıqdan qaçış
Həyatın rəqəmsallaşması, qadcet və tətbiqlər vasitəsilə şəxsin əvvəlki fərdi sahəsinı daxil olan məlumatların sayının artması ilə əlaqələndirilir. Belə bir yüklənmə ilə, fərd bu məlumatların qismən və ya tamamilə düzgün işlənməsi, təhlili, qiymətləndirilməsi qabiliyyətini itirir, bununla da digər psixoloji və sosial effektlər meydana çıxır. İnformasiya yüklənməsinin araşdırılması sahəsində onun vəziyyətləri, simptomları, aradan qaldırılması yolları öyrənilir. Bununla neyrofizioloji və informatika elmləri ilə bərabər fəlsəfə, bütün sosial və humanitar elmlər (tarix, sosiologiya, psixologiya, dilçilik, idarəetmə, marketinq, pedaqogika, hüquq, media tədqiqatları) məşğul olur. Ümumiyyətlə götürsək, informasiya yüklənmə ədəbiyyatı özü belə informasiya yüklənməsinə səbəb ola bilər.
Bizə gələn bütün məlumatların ala bilməməyizmiz və işlənməməyimiz heç də müasir bir problem deyil. Bütün kitabları oxumaq imkanı ilə bağlı şikayətlər antik dövrdən qeydə alınıb və indiyədək yox olmayıb. Yadınıza salın "Bir qalanın sirrində" Elşənin bilikləri yiyələnməsi hissəsini. Həddindən artıq yüklənmə informasiya təşkilinin yeni formalarının yaranmasına gətirib çıxardı. Məsələn, annotasiya və çıxarışlar, kitabın girişi və səhifələrin nömrələnməsi, təbiət elmlərində qlobal təsnifatlar və s. artan məlumat axınına uyğunlaşmağa kömək etdi.Rəqəmsal mühitdə, belə bir çağırış kontekstində yeni mətn təşkili formatları da inkişaf etdirilir.
İnternetin başlanğıcında kommunikativ etika, əvvəlki mesajlarda daşqından və yanğınlardan uzun sitatlar forumlarda qınandı. İndi rəqəmsal ünsiyyət iştirakçıları daha az homogen olur və daha çox bayramda "xoşbəxtlik məktubları"nı təbriklərini şəkil formasında yollayan istifadəçiyə rast gəlmək olar.
Yeni kommunikasiya formatları yeni kodlarla danışır, öz şəbəkə abreviaturaları, emodzi, stikerlər və s. kimi qısaltma və sadələşdirmə dilini yaradır. Fonetik əlifbada və piktoqrafik yazılan yazılarda yaranan həddindən artıq yükün "həcmində" fərq nədir? Onlar dekodlaşma üçün fərqli yanaşmanı meydana qoyurlar məsələn, sonuncuda emosional qoşulmanı tələb edən bəzi vəziyyətlərdə, istifadəçinin üzərinə daha çox yük düşür, nəinki neytral, amma uzun mətnlə tanış olmaq.
İsmarışın emosionallığı və uzunluğu daha çox xəbərdarlıq edilən yüklənmənin iki əsas elementidir. Əvvəllər belə bildirişlər LiveJournal-da indi isə sosial şəbəkələrə yerləşdirilir. Həm də, bu gün də hörmət əlaməti kimi "dostunuzun" uzun emosional mətni oxuyarkən səmimiyyət və duyğular prosesə qoşulur. Öz dünyana onun başqalarından daha çox daxil olmasına imkan verirsən. Bəlkə də, bunu öz məxfiliyini pozmaq üçün edirsən.
Neyrofiziklər deyir ki, beynimiz əsasən ona gələn məlumatları süzür. Süzmə informasiya yüklənməsinə adaptasiyasının əsas forması kimi verilənlərlə şüurlu işləmənin praktik toplumudur. Kley Şirkin "informasiya yüklənməməsi yoxdur, lakin süzgəclərim xarab olması var" fikri bu ətrafda xeyli mülahizələr yaradır. Bu gün ismarış axınlarını süzməyi bacarmamaq öz yaşayış tərzini təchiz edə bilməməkdən xəbər verir. Lakin, süzgəc, süzgəcdir və onların tətbiqinin fərqli nəticələri ola bilər.
Bəzən bu və ya digər ismarışı necə yararsız çıxardığımızı anlamırıq, sonra hərəkətimizin səbəblərini açıqlaya bilmirik. Amma bu gün yalnız şüursuz süzgəclə uzun yola çıxmaq olmaz. Mirk Madian və Daniel Millerin ətraf mühitin-polimedia konsepsiyası fərz edir ki, hər kəs istifadə etdiyi mediyadan istifadə təcrübəsi ilə şəbəkələrdə sosial qrupa qoşulur, emosiya menecmentinə görə özünə uyğunlaşdırır. Bundan sonra fərdin üzərinə cəmiyyətin digər üzvlərinə qarşısında etik məsuliyyət düşür.
"Azadlıqdan" çoxları imtina etmək və informasiyanın süzülməsi məsuliyyəti hər cür texnologiyalara ötürməyə hazırdır, istər sosial şəbəkə alqoritmlərinə, tövsiyə servislərinə, informasiya axınının idarə olunması üçün əlavələrə, qadcetlərdə xüsusi rejimlərə və s. "Əməyin" maşınlara tapşırılması da xilas edə bilmir. Hər halda süzgəclərin effektiv quraşdırılması iqtisadi, vaxt, yaradıcı, emosional resurslar tələb edir.
İsmarışları süzmək hüququmuz harada başa çatır? Başqalarının bizə ötürmək azadlığı haradan başlayır? Bu gün hər kəsin bilməsi lazım olan mənalı mövzular barədə danışmaq lazımdırmı? Barmağı nəbzdə saxlamağa çalışmaq və ya dünyanın bütün sirlərinə çatmağı təmin etməli olan şəbəkə istifadəçiləri arasında getdikcə daha geniş yayılmış olan "bütün həqiqətləri bilməyəcəksən" mövqeyi tutmaq lazımdır? Qlobal kənd lokal bağlara bölünür. İstifadəçilər, özəl həyatlarına daxil olan, bütün qalanları çıxarıb atan qlobal ənginlikdən yorulurlar.
Dünyanı qavramağımız əslində subyektivdir və biz yalnız qismən "içində" olan digər birliyə uyğun gəlirik. Amma sərt süzgəc "mən" və "başqaları" arasında artan uçuruma səbəb ola bilər. Georq Zimmel informasiya yüklənməsinin və cəmiyyətdən uzaqlaşmanın əlaqəsindən yazaraq, böyük şəhərdəki həyatı çözməyə başladı. Şəhərin sakini lokal ictimaiyyətdən uzaqlaşır, həddindən artıq dəhşətli informasiya axınına cəlb olunur. Doxsanlar və iki mininci illərdə, lokal yerli ictimaiyyətdən uzaqlaşan istifadəçilər qlobal şəbəkə birləşmələrinə qoşularaq, "əhəmiyyətli digərlərini" öz seçimləri ilə müəyyən edirdilər. Ancaq artıq yüklənməyə qarşı reaksiya lokal ictimaiyyətə qayıtmağa da təkan ola bilər. Çatlarda, forumlarda, ICQ və LiveJournal-da olduğu kimi, artıq şəbəkədə olan tanımadıqlarımızla çətin danışırıq.
Biz artıq tətbiq olunan məhsulların həddindən artıq istifadə olunan "möhürlərin" internetdə "mənasız" istehlakı ilə çox yüklənirik. Həyatın şərti "normasını" media ilə izah edən "informasiya pəhrizi", "məlumatların balanslaşdırılmış istehlakı" anlayışı artıq hər yerdə istifadə olunur.
Sıravi amerikalılar ilə fokus qrupları göstərib ki, tənqidi köklənən tədqiqatçılardan və media fəallarından fərqli olaraq, bütün adi istifadəçilər "informasiya axınında" üzməyin mənfi təsir göstərməməsini, burada özlərinin seçim azadlığının genişlənməsini görürlər.
Rəqəmsal mühitdə "mənasız" kateqoriyaya aid olan rəqəmsal mühitdə "mənasız" fəaliyyətə aid olan digər insanların şəxsi həyatından danışdıqda, tədqiqatçılar onu FOMO (itkin düşmə qorxusu) ətrafdakıların həyatından bir şey itirmək qorxusu adı ilə informasiya növü kimi ayırırlar.
Bir çox müəlliflər FOMO-nun depressiya, narahatlıq, sinir pozğunluğu və s. ilə əlaqələndirirlər. Özəl dünyamızın artıq özü yoxdur, o hər addımda bizi gözləyən "güdmə" ilə çoxalır və parçalanır.
Başqalarına güdmə marağı və ya psixopatologiyası çox uzun bir rəqəmsal tarixdən daha qədimlərə gedən tarixə malikdir və bu gün müşahidə etikası ilə bağlı deyil, təmsilçilik dərəcəsi ilə bağlı normaları haqqında məsələ qaldırır. Güdən və güdülən "yoldaşlıq məhkəməsində" yerlərini dəyişirlər və yeni etika tez-tez xarici mühitin doyma səviyyəsini onların təsvirləri ilə tənzimləyir. Tez-tez nəşr etdikdə və yerləşdirdikdə, biz onu hansı vəziyyətdə görünəcəyi, hansı kontekstdə üzə çıxacağı barədə düşünürükmü? Müasir bir istifadəçi bir neçə kanaldan daim və eyni vaxtda məlumat alır. Raşkoffun sözlərinə görə, bu, vaxtın gedişatı haqqında anlayışımızı dəyişir. Kitab mədəniyyətinin insanı keçmişi, bugünkü və gələcəyini ardıcıl bağlı olduğu bir koordinat sistemində yaşayırdısa, media mühiti baş verən proseslərin eyni vaxtda olması ilə bu xətti münasibətlərin məhv olmasına kömək etdi. İnsanın özünün bu anında itir, keçmiş, ani və gələcək arasında bir səbəbli əlaqə olmadığını hiss edir. Əbədiyyətə çevrilən "real" bir yüklənmə yaranır. Bizim şəxsi dünyamız "əbədiyyətin" oturacağı və bəzəyə çevrilir. Şəbəkə ünsiyyətinin simulyasiyası bu "əbədi indinin" aradan qaldırmaqla bağlı olan etiket qaydalarını yaradır. Bir yanaşma, real-vaxtla ünsiyyəti əlaqələndirməkdir, yəni bəzi istifadəçilər işdən və ya həftə sonları zamanı ismarışlar göndərmirlər. Bu norma ilə yanaşı, internetin asinxron olduğu haqda təsəvvür də var, belə ki, istifadəçi istənilən vaxt mesencerlər və digər xidmətlərdən istifadə edə bilər, ancaq dərhal cavab verməsini gözləmək lazım deyil. Seçilən etiket strategiyaları ətrafında mübahisələr aparılır. Dərhal cavab tələbi və sükutun qəbuledilməzliyi qətiyyətlə qurulan sosial iyerarxiyaya olan ehtiyacı göstərir. İyerarxiyanın başı müstəqil cavab sistemi qurma hüququna malikdir, "tabe olansa" dərhal fəaliyyəti ilə xaricdən müdaxiləyə reaksiya verməlidir. Beləliklə, informasiya sənayesində, özünün özəl məkanını bağlamaq hüququ "adi" istifadəçilərdən getdikcə daha uzaqlaşır.
Rəqəmsal iştirakın qarşısını almaq üçün radikal forma kimi rəqəmsal texnologiyalardan imtinanı adlandırmaq olar. Ümumi neoluddizm günümüzdə hələ də marjinal bir tendensiyadır, texnologiyadan periodik imtina təcrübəsi daha yayılmış və əsas hala çevrilməkdədir. İnsanlar "rəqəmsal detoks" tətbiq etmək üçün retrit-düşərgələrinə gedir, bəziləri məzuniyyətlərini "sönmüş" keçirir, həftə sonları isə qadcteləri söndürməklə "rəqəmsal şabat" üsulundan istifadə edirlər.
"Rəqəmsal detoks" 2010-cu ilin əvvəllərində cihazların və internetin insanlara təsirinə dair söhbətin mövzusu oldu. Metafora rəqəmsal intoksikasiya təsvirinə əsaslanır ikincisi, bu halda yaddaşda saxlanmış "çirklənmiş" bir şey hesab olunur. Buradakı əsas mətnlərdən biri, böyüklər üçün səyyar retrit-düşərgələri təklif edən kommersiya layihəsi üçün "satış" metodu kimi istifadə edilən "rəqəmsal detoks" un manifesti hesab edilə bilər. "Manifestdə" istehlak, informasiya yüklənməsinin nəticəsində bir şəxsin cəmiyyətdən uzaqlaşdırılmasını tənqidini asan tapmaq olar. Manipulyativ dildən imtina etsək, müəlliflər əslində şəxsi həyatın dəyərinə əsaslanaraq offlayn ictimaiyyət yaratmaq üçün texnologiyalardan ayrılmanı təklif edirlər. Daha az populyar "Rəqəmsal şabat" manifesti IRL icmasını yaratmağı təklif etmir, ancaq ailəniz və yaxınlarınızla ilə qapalı bir dünyada tez-tez olmağı tövsiyə edir.
Texnologiyanı rədd etmənin faydaları haqqında mülahizələrdə məhz şəxsi həyat, onun təkrarsızlığı texnologiyaya qoşulmaya qarşı qoyulan vacib dəlildir. Bu gün belə bir imtina, rəqəmsal ekran xaricində həyat dəyərlərinin üstün tutulması bir çox cəmiyyətlərdə getdikcə daha çox dəbə mindiyi halda, bizdə bu proses baş vermir. İnsanlar xoş günlərində belə bir masa arxasında ünsiyyət qurmaq əvəzinə rəqəmsal dünyadan əl çəkmirlər, sanki o dünya gerçək, əzizləri ilə birgə keçirdiyi anlardan da doğmadır. Bizdə qoşulmanı asanlaşdırmaq üçün yeni model cihazların alınması uğrunda mübarizə total xəstəliyə çevrilib. Hətta. bəzən insanlar öz maddi gəlirlərindən artıq məbləğdə cihazı kreditə götürmək üçün əldən gedirlər. Bu təkcə dəb üçün deyil, çox funksiyalılıqdan maksimum istifadə mərəzidir. Müvəqqəti "sönmə" hüququ uğrunda mübarizə müəyyən mənada ona sırınmış obrazlardan, təcrübələrdən, dəyərlərdən azad olmaq üçüm aparılan hərəkatlarla bir sırada olacaq. Ehtimal etmək olar ki, nə vaxtsa şəbəkədə gün keçirməkdən müvəqqəti imtina adi hala çevriləcək. Amma əsas sual budur ki, bu imtina hansı formanı alacaq və hansı yeni növ cəmiyyətlərin yaranmasına zəmin olacaq?
Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Elçin Əlibəyli / Metbuat.az
