SSRİ dönəmində incəsənət nümunələrimizdə milli, dini elementlərin axtarışı çox adama yersiz görünür. Çünki təxminən 70 illik müddət ərzində bir neçə müstəvidə belə məqamlara qarşı hakimiyyət səviyyəsində ciddi mübarizə aparılıb; görk olaraq 1930-cu illərdə müxtəlif ölkələrdə ziyalılar sürgün edilib, güllələnib və toplumlar vahid ideologiya altında birləşdirilib. Daha sonralar ədəbiyyatda, filmdə cücərmək istəyən milli, dini, əks-ideoloji istəklər də senzura vasitəsilə beşikdəcə boğulub.
Sovet “qılıncının iki tərəfi də kəsdiyi” bir dönəmdə – 1975-ci ildə çəkilmiş bir filmdə açıq-aşkar dini motivlər, Allaha, cənnətə, göndərmələr ilk baxışdan inandırıcı görünmür. Ən təccüblüsü isə üstündən 40 il ötməsinə baxmayaraq bu gün də həmin filmin batini simasını üzə çıxaran bir fikir söylənməyib. Söhbət 1975-ci ildə kinorejissor Arif Babayevin quruluş verdiyi, ssenarisi Alla Axudovaya məxsus “Alma almaya bənzər” filmindən gedir. Əslində bu film heç sovet Azərbaycanı filmləri silsiləsində öndə gedən filmlərdən də sayılmır. Çünki sovet adamı o qədər reallıqla çulğalanmışdı ki, onun qarşısına alternativ cərəyanlara aid ciddi sənət nümunəsi
çıxsa belə ona ağız büzüb keçirdi. Ortadoksal sovet tamaşaçısın ağız büzdüyü filmlərdən olub “Alma Almaya bənzər”. Hansı ki, 40 il bundan əvvəl büzülən o ağzılar hələ də formasını dəyişməyib, bu gün də dünya kinosundan danışan, filmdə göndərmə, eyham dəlisi olan müasir kinotənqidçilər də bu filmdə heç bir ciddi məqam yaxalaya bilməyib və beləcə “Alma almaya bənzər” filmi hələ də layiqli qiymətini almadan kənarda gözləyir.
Hər şey kəndin adı – Cənnətməkan və buradan çıxan alma ilə
başlayır. Cənnət və alma əslində çox şeyi deyir.
“Ne kurit, ne sorit” lövhəsinin düz yanında oturub siqaret
tüsdülədən iki nəfər əslində cənnətin qadağasını pozan insan
övladına işarədir. Özü də bu hadisə kənddə “duz çörək Həsən” kimi
tanınan şəxsin idarəsində.
Cənnətməkan kəndi və “duz çörək Həsən”…
Cənnətməkandan ayrılan sürücü Qurban və onunla yol yoldaşı olan
Mədinə…
Titrlərdə qeyd olunur: “Duz çörək qurbanı”.
Filmin sujet xətti hər kəsə bəllidir; bu yazı SSRİ senzuraçıların
gözündən pərdə asmaq üçün düşünülən sujet xətti, yəni, filmin səthi
mənası deyil, onun batini ifadəsi haqqındadır.
Cənnətməkandan ayrılan sürücüyə “duz çörək” Həsən deyir ki, “2 dənə almaya görə duz çörəyi tapdamayacaqsan ki”. Necə ki, cənnətdə Adəm almanı tapdayıb
buğdanı, dolayısı yola çörəyi seçmişdi. Beləcə “bu dünyaya”,
yəni rayona yola düşən sürücü özüylə bərabər almanı da bura
gətirir. Alma da nə alma, tumsuz alma. (“İxlas” surəsində Allahın
təsviri: “O, nə doğmuş, nə də doğulmuşdur”.)
Alma rayona çatan kimi bazarda hər şey ədalətlə həll olunmağa
başlayır. Bazarın sahibi satıcılardan birindən soruşur ki, “Manat
yarımlıq almanı niyə 50 qəpiyə satırsan?” Satıcı cavab verir: “özüm
də bilmirəm bu nə möcüzədir, manat yarım demək istəyirəm, ağzımdan
50 qəpik çıxır”.
Hansı ki, almanın real qiyməti bazarda 50 qəpik olmalıdır. Tumzus
alma bazara gələn kimi şişirdilmiş qiymət möcüzəli şəkildə
əriyir.
Elə həmin satıcının 7 qızı var, arvadı 8-ci uşağın ağrısı ilə
xəstəxanaya aparılır. 7 qız atasına bu xəbəri anası çatdırır:
“Muğayat ol ha, birdən gülməşəkərin yenə qız doğar səninçün”. Bu
zaman kişi göyə baxarq deyir: “Axı mənim əlimdən nə gələr?”.
Bəs görəsən bu kişinin qızlarının sayı niyə 7-dir?
7 müqəddəs rəqəm sayılır. İlahi təsvvürlərdə göstərilir ki, Allah
dünyanı 6 günə yaradıb, 7-ci gün boşluqdur. 8-ci gün isə əksər
mədəniyyətlərdə yeni gün, yeni mərhələ kimi qəbul olunur. Hamilə
qadın möcüzəvi almanı yedikdən sonra 8-ci uşağı oğlan doğulur.
Yoldaşının doğmasını gözləyən kişiləri göstərən kadrda, arxa fonda
saat 8-dir, 9-a işləyib. Doğuşu gözləyən atalardan biri
dillənir:
“- Bu haqq hesab uzun çəkir?”
8-ci uşağı doğulacaq kişi cavab verir:
“ – O daha bizdən asıllı deyil”.
Rejissor filmin birinci qatında onu deyir ki, yəni doğan qadındır,
kişilərdən heç nə asıllı deyil. Amma səhnənin alt qatında ciddi
mesaj var: “8-ci günün, yeniliyin doğuluşu insan
iradəsindən
kənardır”.
Filmdəki orta məktəb müəllimi (Aişə rolunda İnarə Quliyeva)
ortodoksal sovet vətəndaşıdır – materialist təfəkkürlü, görmədiyinə
inanmayan bir adam. Müəllim qaydalarla hər şeyin izahını verir.
Ancaq toxumsuz alma bu izahı məhv edir. Yəni hər şeyin qaydalarla
tənzimlənmədiyini göstərir. KƏRİMovun yediyi almadan toxum
çıxmadıqda, əvvəlcə müəllim əsəbiləşir sonra heyrətlə əlavə edir:
“Toxumsuz almalar olduğunu eşitmişdim, amma gözümlə
görməmişdim”.
Filmdə əsl həngamə möcüzəvi alma alimə təqdim ediləndə baş verir.
Vasvası sovet aliminin timsalında materializmin bəsit
nümayəndələri, elmdən kənarda heç bir şübhə saxlamayan insanlar
ifşa olunur. Filmdə alim almanın toxumsuz olduğunun fərqinə belə
varmır. Materializmin bariz nümayəndəsi kimi möcüzədən yan keçib
almanın qurdu ilə maraqlanır; “Hanı qurd, qurd hanı? Bizə qurd
lazımdır”.
Alim tumsuz almanı şirəçəkən aparata atıb suyunu çıxarır: “99 faiz
şirə, bir faiz tullantı”. (“Əraf” surəsi, 180-cı ayə.
«Allah-Təalanın 100-dən bir əskik, yəni 99 adı vardır .)
Sonra alim kombinatın həyətinə boşaldılan tonlarla almanı göstərib
deyir: “Baxın, bunlar da almadır? 60%-i tullantıdır. Yük olub qalıb
boynumuzda. Bu elə bir səhradır ki, heç üfüqündə də keçici bayraq
görünmür”.
Bezdirici alimdən boğaza yığılan ixtiraçı Nadir baba (Hüseynağa
Sadıqov) və Mehdi (Fazil Salayev) yenidən kəndə qayıdır. Yolda
dincələn zaman Mehdi gileylənir: “Biri toxum istəyir, biri alma
qurdu istəyir… Biri sıxıb suyunu çıxarır. Bəs alma, alma heç kəsə
lazım deyil?!” – deyib əllərini göyə açır. Növbəti planda buludlu
səma, buludların arasında günəş görünür.
Filmin növbəti səhnələrində cənnətə qayıdış çox maraqlı simvol,
kodlarla təqdim olunur.
Filmdə orijinalıqla təsvir olunan məqamlardan biri də cənnətdən
ayrı düşən insan övladının ilk vətənin xiffətini çəkməsi,
xatirələrin həmişə reallıqdan daha gözəl olması maraqlı dialoq
üzərində 
göstərilməsidir.
Məsələn
Cənnətməkanda Qurbanla Mədinə arasında belə dialoq olur:
“- Yaman çərənləyirsən ha!
– Niyə, ərə getməmişəm deyə səsimi də əlimdən alan deyilsiz
ki?”
Amma sonradan Qurban bu dialoqu xatırlayarkən vulqar sözlər
dialoqdan çıxır, ifadələr daha gözəl sözlərlə xatırlanır:
“-Çox danışırsan ha!
– Niyə danışmayım, elçi qabağına çıxmamışam ki, lal dinməz
oturum”.
Əslində filmdəki adlara da diqqət etsək çox şey aydın olur: Qurban
(Həsən Məmmədov), Aişə, Mehdi, Mədinə (Səfurə İbrahimova), KƏRİMov
(Cəmil Quliyev), Mə(həm)mmədəli (Hacıbaba Bağırov) və s.
İlk kadrdan sona qədər partlamamış minaya bənzəyən bu filmin adı da
Allah bilir nədən xəbər verir: Alma almaya bənzər. Bəlkə də müəllif
bununla hürufilərin “ənəlhəq”inə işarə edir, bütün insanların
üzündə allahın təcəlla etdiyini önə çəkir; bütün almalar bir birinə
bənzəyir, amma sadəcə bənzəyir.
(A24.az)
