Dillərin ortaya çıxması insanlığın tərrəqqisi ilə həmahəng olmayıb. Bunu araşdıran yeni dövr təkamülçüləri dili daha qədim proses kimi görür. Texniki inkişaf dildən sonra baş verdi.
Dillərin konkret formaya bürünməsi ilə “inteqrativ dil” anlayışı ortaya çıxdı. Tomas Hobbsun “xaqlar birliyi” yanaşmasının mənəvi qatı da burda özünə yer tapır. İnteqrativ dil modelinin bu gün mətbuatda bizə mənəvi təsir göstərdiyini danmayaq.
Dil mənəvi vəhdətin astanasıdır və bütün məntiqçi pozitivistlərin müdafiə etdiyi də bu idi. Sonralar elm və texnologiyanın inkişafı ilə yeni “veb dili” ortaya çıxdı. Bu internetin imkanları ilə dillərin informativ mahiyyəti arasındakı əlaqə sayılır. Sosial şəbəkələrin həyatın bir parçasına çevirilməyi, kompüterin imkanlarının genişlənməsi və İKT artımı fonunda dilin adlandırılmasında baş verən axsaqlıqlar nəticəsində yeni anlayışlar ortaya çıxdı. Amma bu, sırf dilin hansısa bir qolu kimi qalmadı. Bu yaxınlarda Azərbaycan dilində internetin təqdim etdiyi sözlər və anlayışların rəsmi olaraq dilə daxil edildiyi élan olundu. Dilin Renessansa qədər olan fəlsəfi mahiyyəti bir qatlı idi. Sxolastik dil ağır formada bütün cəmiyyətləri öz cənginə aldığı dövrlərdə dilin tərəqqisi üçün mümkün ola biləcək bütün yollar dağıdılır. Bunun çətinliyini dərk edən fəlsəfə sonralar dili filoloji bölgüdən fərqli sferalara bölür. Fəlsəfə üçün kilsənin təlqin etdiyi dil ikinci sıraya keçdi, keşişlərin qadağan etdiyi anlayış və terminlər ictimai müzakirəyə çıxarıldı. Dilin bölgülərindən danışılmağa başlandı. Bunu dil fəlsəfəsinin iki güclü örnəyi Rudolf Karnap və Lüdviq Vitgenşteynin çalışmalarında aydın görmək mümkündür.
Bölgüdə dilin ayrı-ayrı incələnməsindən qətiyyən söhbət getmir. Məsələni daha aydın izah etmək üçün belə qeyd edim ki, fəlsəfə heç vaxt dil ailələrindən, ya da konkret bir xalqın dilindən bəhs etməyib. İnteqrativ dil modeli də buna görə ortaya çıxdı. Fəlsəfənin maraq dairəsinə daxil olan ümumi dillərin koordinasiyon mənalandırılmasıdır. Hansısa sözün alman dilində və ya ivrit dilində olmağı fəlsəfənin ondan yararlanma meyarlarına əks olmur. Elə buna görə bölgü anlayışı ortaya çıxır. Ümumilikdə bir şeyi nəzərə alaq ki, heç idealist fəlsəfənin özü belə dili sosial olaraq bölmür. Fəlsəfənin dil bölgüsünü bir neçə örnəklə izah edim. “İncəsənət dili” estetika və fəlsəsəfənin ən çox diqqət ayırdığı sahədir. Burada kulturologiya ilə fəlsəfənin tədiqqat diqqətlərini ayırmalıyıq. Kültür portallarında gedən yazılarda istifadə olunan terminlər incəsənət dili deyil, mədəni ifadələrdir. Ya da bir az bədii formada ifadə etsək, incəsənətin hansısa mesajı verməsi, insanların zövqlərini inkişaf etdirməsi missiyası, hansısa teatr tamaşasının sosial mesajı mediada incəsənət dili sayılır, amma bu onun estetik mesajıdır sadəcə.
Dil fəlsəfəçilərinin incəsənət dili dediyi şey incəsənətin insanı düşündürmə meyarları üzərində fokuslanmaqdan ibarətdir. Samuel Hantinqton sivilizasiyalar arası əlaqələrdə fəlsəfi dilin əsas vasitə olduğuna inanır. Hər xalqın dili dünya mədəniyyətinin incisidirsə, dünya xaqlarının ortaq dil çabaları təkamülün mərkəzidir. Daha bir tarix fəlsəfəçisi Arnold Toynbi də etnik bərabərliyin eyni dildə düşünməkdən keçdiyinə inanırdı. Deməli məsələ heç də eyni danışmaqda deyil, eyni dildə təfəkkür hadisəsindədir.
Bütün dünya tarixi boyunca fəlsəfənin dillə appelyasiyası insanların sülh və əmin-amanlıq içində yaşayışına xidmər edib. Təəsüf ki, bu məsələlərin aktuallığı mətbuat üçün heç vaxt diqqətə səbəb olmur və bunun nəticəsində də natamam anlayışların girdabına düşürük. Dilin fəlsəfi mənalandırılmasında fərqli bölgülər çoxdur, ən əsası elmin dili məsələsidir. Bertran Rassel ingilis radiolarından birinə verdiyi müsahibədə qeyd edirdi, elmlərin sintetik əlaqələndirilməsi tarixi təkamülün ən böyük uğurudur və bəşəriyyətin gəldiyi indiki gözəl mənzərədə elmlərin birgə fəaliyyətinin rolu var.
Biologiya ilə insanın mübarizə apara bilmədiyi epidemiyalara qarşı savaş açan 18-ci əsr təfəkkürü sonralar kimyanın tədqiqatının zəif qaldığı dövlərdə sintez elmi olan biokimyanı yaratdı. Dil fəlsəfəsinə maraqlı olan da elmin ortaq mesaj dilini anlamaqdan ibarət oldu. Mişel Bodriyar “Anti müharibə nitqləri” adlı kiçik qeydlər toplusunda yalnız siyasi hadisələrin analizi ilə məşğul olmamış, eyni zamanda dilin önəmindən də bəhs edibdir. Modernist eranın təlatümlərindən qaçışın ancaq dil vasitəsilə mümkün ola biləcəyinə inanırdı və çox adi gələn danışıq dilinin məsuliyyət hissi ilə həmahəng olmağını müdafiə edirdi.
Dil fəlsəfəsinin çox məlum olmayan digər bir tərəfi də tərcümə məsələləri ilə bağlı cəhdlərdir. Dünya ədəbi birliklərinə daha yaxşı məlum olan bu sahə nəticəsində original kitab tərcümələrinə rast gələ bilərik. Bizim unutduğumuz şeylərdən biri də tərcümənin bəstiliyinə görə dili yaxşı bilməmə arqumentlərini yersiz istifadə etməyimizdir. Yaxşı tərcümə üçün tərcümə edən həm tərcümə etdiyi dili, həm də öz ana dilini mükəmməl bilməlidir. Amma məsələ tək bununla da kifayətlənmir. Türkiyədəki dilçi filosoflar bu baxımdan tərcüməni düz xəttli proses hesab etmir. Tərcümə qarışıq prosesdir, dil fəlsəfəsi bir dildən digərinə çevirməni quru bilgi çevirimi kimi görmürdü. Tərcümə edilən dildəki əsas fikir qavranılmalı və o fikirin tərcümə edildiyi dildəki ən uyğun variantı seçilməlidir. Filogiya və fəlsəfənin ən böyük fərqi özünü elə burada göstərir. İngilis dilindən çevirilən hansısa sözün ana dilindəki qarşılığı filoloji tədqiqatlar üçün əsas olsa da, fəlsəfəyə daha maraqlı olan həmin sözün mənasında olan ən uyğun variantı tapmaqdan ibarətdir. Türkiyədə bunun fərqinə varılması nəticəsində adi filmlərin tərcüməsində belə bu prinsiplərə riayət olunur. Hansısa bir filmin orijinalını və bir də tərcüməsini izləsək, görəcəyik ki, sözlər tet-a-tet çevrilmir, türk dilindəki daha rahat və mənanı izah edən sözlərlə əvəzlənir. Bizdə buna çox riayət edilmədiyi üçün həm kitab tərcümələrində, həm də film səsləndirilməsində gülməli situasiyalar ortaya çıxa bilir. Tərcümə fəlsəfəsinin ilkin tədqiqatı təbiətin insan tərəfindən idraki qavrayışıdır.
Naturalistlərin bu məsələdə öz dəsti-xətti mövcud idi. İnsan ətraf aləmi olduğu kimi dərk etmir, onu ən rahat formada mənalandırır və dilində ifadə etməyə başlayır. Fəlsəfənin kənar dünyanı tam olaraq çevirə bilməsi apriori cavab tələb etmir. Çünki kənar dünya daha böyük və sistematikdir, insanın linqvistik və təbii istedadları ilə qətiyyən uyğunluq təşkil etmir. İyirminci əsrin dahi idealist filosoflarından olan Frans Rozenveiq bir sözün əmələ gəlməsi üçün 3 mərhələnin olduğuna inanırdı. Bunlar ətraf aləmin dərki, dərk olunmanın insan zehnində inikas və inikasın dildən bayıra çıxması idi. Hamı qulaqlarının eşitdiyi bir səsi zehininə verir, oradan isə dodaqların tərcüməsi ilə anlayışlar ortaya çıxır. Bu fikirlər tərcümə işinin genişlənməsinə də təkan verdi. Vils Barnston tərcümənin söz olaraq metafora anlayışından ortaya çıxmasından bəhs edirdi. Metaforanın anlamı daşıma, nəql etmə, transfer kimi başa düşüldüyü üçün yunanlar sözlərin ilkin ifadəsini bu anlayışla ortaya çıxarırdı. Yunan fəlsəfəsinin təqdim etdiyi yol fərqli idi. Həmin dövrdə demək olar ki, bütün sahələrdən bilgi verən antik yunan mütəfəkkirləri kənar coğrafiyalarla təcrübi tanışlıqdan məhrum olduğu üçün dilləri bilmirdi. Buna görə də onlar bütün dialoqlarını və fəlsəfi mükalimələrini başqa insanların da anlaya bilməsi üçün başqa-başqa sözlərlə ifadə edərək, bir neçə variantda yazıya çevirirdilər. Bir dildə mövcud olan sözün digər dildə mövcud olmamağı ədəbiyyatçıya görə dilin kasadlığıdırsa, fəlsəfəçiyə görə bu sözün ifadə etdiyi mənanın orijinallığı sayılır. Tərcümə olunmayan söz dilin zənginliyi və yaxud tərcümə olunan dilin sadəliyi deyildi fəlsəfədə. Eko buna görə şeirin tərcüməsinin şair tərəfindən, romanın tərcüməsinin yazıçı, pyesin tərcüməsinin isə dramaturq tərəfindən olmağının mühüm məsələ olduğunu vurğulayırdı.
Sanders Piers son nöqtəni belə qoyur: “İnsan ağılı təhlil etdikcə biz hər gün və hər yerdə sözlər və simvollar görürük. Hər görülən şey söz və qulağın müşayiəti ilə beynə ötürülər və bu prosesin bir dayanma nöqtəsi yoxdur. Yəni ətrafımızda daim bir söz burulğanı var və insanın onları dərk etmək məşğələsi dünya var olduqca tükənməyən enerjidir. Hara getsək də bir şeyləri ya izah edirik, ya da qavrayırıq. Dolayısı ilə insan yalnız bir dildən digər dilə çevirmə ilə məşğul olmur, o, hisslərin və gördüklərinin də tərcüməçisi olmağı bacarır, bunu özündən sonrakı nəsillərə ötürür. Bunun anlamı isə, insanın təkamül prosesində heç dayanmadan dünyanı tərcümə etmək meyilidir. Bu insanlığı sıxıcı məlumat dünyasından çıxarır və onun əqli inkişafını hazırlayır.” Piersin mükəmməl izahını Noam Çomski davam etdirir və dili sayısız sözlərin arxa-arxaya düzülməsi prosesi kimi qeyd edir. Dil bir təsbehin ipinə düzülən muncuqların vəhdətindən yaranan proses kimi dəyərləndirilir. Deməli, dil sözlərin vəhdəti olmaqdan, sözlərin düzülüşü olmaqdan kənarda bir şey deyil. Dünyanın danışıq ilə düşünməsinin zəruriyyətini, dünya və insan münasibətlərini izah edən rasionalistlər, təkamülçülər, Vyana çevrəsi filosofları və bu sahədə dəyərli materiallar təqdim edən fəlsəfi fikir tarixinin “akkumlyatorları”na insanlıq bir ömür boyu minnətdar olmalıdır. Çünki onlar adi görünən hadisələrin hamısının fəlsəfi izahını aydınlaşdıraraq dil və danışmaq prosesini sadə və primitiv qatdan uzaqlaşdırdılar.
Tural İsmayılov/ Metbuat.az
