Fevralın 20-də Bakıda Cənub Qaz Dəhlizi Məşvərət Şurası
çərçivəsində nazirlərin beşinci toplantısı keçirildi. Toplantıda
çıxış edən Prezidenti İlham Əliyev Cənub Qaz Dəhlizinin
əhəmiyyətindən və bu layihənin Avropanın enerji xəritəsini
dəyişdirməsindən danışdı.
Cənub Qaz Dəhlizinin enerji təhlükəsizliyi, enerji şaxələndirilməsi
və geniş beynəlxalq əməkdaşlıq layihəsi olduğunu diqqətə çatdıran
dövlət başçısı bəyan etdi ki, Azərbaycan Avropaya enerji
resurslarının nəqli baxımından yeni mənbə olaraq qitənin enerji
xəritəsini dəyişdirir.
Cənub Qaz Dəhlizi: Bu, layihə 4 seqmentdən ibarətdir – “Şahdəniz –
2”, Cənubi Qafqaz boru kəməri, Trans Anadolu Təbii Qaz Kəməri
(TANAP) və Trans Adriatik Boru kəməri (TAP).
Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi layihənin üç hissəsi başa
çatdırılıb, dördüncü hissəsinin – TAP-ın inşası 87 faiz tamamlanıb,
hazırda işlər davam etdirilir.
Birinci seqment: “Şahdəniz” yatağının ehtiyatları
1,4 trilyon kubmetr hesab olunur. Yatağın ilkin fazası “Şahdəniz
-1” 2006-cı ildə istifadəyə verilib və ildə 9 milyard kubmetr təbii
qaz istehsal edir. “Şahdəniz – 2” isə yatağın əsası hissəsini
təşkil edir. İlkin istismar 16 milyard kubmetr nəzərdə tutulur.
Bunun 6 milyard kubmetri Türkiyənin daxili istehsalına sərf
olunacaq, yerdə qalanı isə Avropaya ötürüləcək. Lakin bu,
Azərbaycanın təbii qaz ehtiyatlarının yalnız bir hissəsidir.
Ümumilikdə qaz ehtiyatlarımız 2,6 trilyon kubmetr həcmində
qiymətlədirilir.
İkinci seqment: Cənubi Qafqaz boru kəmərinin
(Bakı-Tiflis-Ərzurum) inşası 2006-cı ildə yekunlaşdırılıb. 691
kilometr uzunluğu olan kəmərin 443 kilometri Azərbaycan, 248
kilometri isə Gürcüstanın payına düşür. Səngəçal terminalından
başlanğıcını götürən kəmər Türkiyə-Gürcüstan sərhədində
tamamlanır.
Üçüncü seqment: TANAP Türkiyə-Gürcüstan sərhədində
yerləşən Ərdəhan vilayətindəki Posof mahalının Türkgözü kəndindən
başlayaraq Ərdəhan, Qars, Ərzurum, Ərzincan, Bayburt, Gümüşhane,
Giresun, Sivas, Yozqat, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Eskişehir,
Bilecik, Kütahya, Bursa, Balıkesir, Çanaqqala, Tekirdağ və Ədirnə
olmaq üzrə 20 vilayət, 67 mahal və 600 kənddən keçərək Yunanıstan
sərhədində Ədirnənin İpsala mahalında yekunlaşır və bu nöqtədən
etibarən TAP-a bağlanacaq. TANAP 10-11 milyard ABŞ dolları
dəyərində qiymətləndirilir.
Dördüncü seqment: TAP Cənub Qaz Dəhlizi
layihəsində yekun mərhələdir. Türkiyə-Yunanıstan sərhədindən
başlayaraq Adriatik dənizinin dibi ilə qazı daşıyacaq kəmər
Albaniya ərazisindən keçərək İtaliyaya qədər uzanacaq. 20 milyard
kubmetr həcmində nəzərdə tutulan kəmərin yükgötürmə qabiliyyəti
sonrakı illərdə artırıla bilər.
Azərbaycan liderinin siyasi iradəsi
Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin həyata keçirilməsində əsas siyasi
iradə Azərbaycan liderinə məxsusdur. Xüsusilə Prezident İlham
Əliyevin Qərblə Rusiyanın enerji müharibəsində milli maraqlarımıza
zərər dəymədən atdığı strateji addımlar diqqət çəkir.
Qərb Avropanın enerji şaxələndirilməsi planında “Nabucco”
layihəsini irəli sürmüşdü və bu layihə Azərbaycan qazını “Köhnə
Qitə”yə daşıyacaqdı. Lakin Bakı üçün iki məqam çətinlik yaradırdı:
birincisi, bu, yetərincə bahalı layihə idi, ikincisi, bu layihədə
yer almaq regionda Rusiya ilə üz-üzə gəlmək olardı.
Bu iki məqama yanaşı, “Nabucco” adı özlüyündə təhlükəli məqamları
gizlədirdi. Qərb incə gediş edərək, bu ad altında uzaq perspektivə
hesablanan çox təhlükəli oyun başlatmışdı. Belə ki, İtaliya operası
olan “Nabucco” adını qədim Babil hökmdarı “Nabukadnezar”ın adından
götürmüşdü. İlk baxışdan, layihəyə belə adın seçilməsi qlobal
siyasətin mədəni üzü kimi qəbul olunurdu. Lakin bu layihəyə
“Nabukadnezar”ın adından qaynaqlanan yarlığın yerləşdirilməsi
vaxtilə Babil torpaqlarının indiki Şimali İraq ərazisini əhatə
etməsi ilə sıx bağlı idi. Məqsəd həmin coğrafiyada Kürdüstan
dövləti yaratmaq istəyən kürdlərin gələcəkdə iqtisadi
müstəqilliyinə zəmin yaratmaq idi. Bakının belə bir layihədə
iştirakı qardaş Türkiyəyə qarşı çıxmaq olardı.
Bu mürəkkəb və təhlükəli oyunu pozmaq, eyni zamanda, ölkənin milli
maraqlarının zərbə altında qalmasının qarşısını almaq üçün olduqca
üstün zəkaya sahib olmaq lazımdır. Prezident İlham Əliyev bu oyunu
pozdu və Rusiya ilə üz-üzə gəlmədən, Qərblə əməkdaşlığı
dayandırmadan, Türkiyənin maraqlarına toxunmadan birbaşa
Azərbaycanın gələcəyinə hesablanmış addım atdı: Cənub Qaz Dəhlizi
layihəsini irəli sürdü və “XXI əsrin müqaviləsi”ni həyata
keçirdi.
Çoxları üçün xəyal olan bu layihə artıq başa çatmaq üzrədir və
Azərbaycan liderinin təkcə rəhbəri olduğu ölkənin yox, həm də
regionun gələcək təhlükəsizliyinə hesablanmış strateji gediş etdiyi
təsdiqini tapır.
Azərbaycan qazının Avropanı tam təmin etmək gücündə olmadığı haqda
iddianı irəli sürənlər tapılsa da, Cənub Qaz Dəhlizi Avropanın əsas
təminat alternativi olaraq qalmaqda davam edir.
Birincisi, Azərbaycanın təsdiq olunmuş qaz
ehtiyatları 2,5 trilyon kubmetrdir. Bundan əlavə, proqnozlaşdırılan
qaz ehtiyatları 5 trilyona qədərdir. TANAP və TAP-ın ötürücü
qabiliyyəti ilkin mərhələdə daşınacaq 16 milyard kubmetrlə
yekunlaşmır. Boru kəmərləri əlavə güc götürmə qabiliyyətinə
malikdir və perspektivdə əlavə enerjinin ötürülməsinə uyğun şəkildə
inşa olunub.
İkincisi, Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinə əlavə
mənbələrin tapılması da gündəmdədir. Ən real mənbə kimi
Türkmənistan qiymətləndirilir.
Rəsmi Aşqabad öz qazının satışını şaxələndirsə də, avropalılar üçün
ilkin mərhələdə 10 milyard kubmetr ehtiyat olaraq saxlayır. Türkmən
qazının Bakıya çatdırılması da iki variantla baş tuta bilər.
Birincisi, sıxlaşdırılmış qazın tankerlər vasitəsilə
gətirilməsidir. Bu davamlılıq və sərfəlilik baxımından uzunmüddətli
perspektiv üçün yaramır. İkinci və yararlı tranzit variantı Xəzərin
dibi ilə boru kəmərinin çəkilməsidir. Bu marşrut üzrə türkmən qazı
dənizin dibi ilə Bakıya, burdan da “Cənub qaz dəhlizi” ilə Türkiyə,
Yunanıstan və İtaliya olmaqla Avropaya çıxarıla bilər. İndiyə qədər
Transxəzər boru kəmərinin çəkilməsinə Xəzərin hüquqi statusunun
həll edilməməsi mane olsa da, ötən il bu problem həllini tapdığı
üçün, dənizin dibindən çəkiləcək kəmərin həyata keçirilməsi
imkanları genişlənib.
Cənub Qaz Dəhlizi Avropa üçün nə deməkdir?
Rusiya – Ukrayna böhranından sonra Avropada bir məsələ aktuallığını
getdikcə artırdı: enerji istehlakı bir mənbədən asılı olmamalıdır.
Təbii ki, bu səbəbsiz deyildi. İlk növbədə Rusiya qaz istehsalından
istədiyi vaxt siyasi təzyiq kimi istifadə edirdi. Misal üçün,
2006-2009-cu illərdə Ukrayna ilə qaz alqı-satqısında qiymətlərdə
razılaşa bilməyən Rusiya Avropanın qazını kəsmişdi. Bu böhrandan ən
çox əziyyət çəkən isə Cənub-Şərqi Avropa ölkələri idi. Enerji
təchizatının şaxələndirilməsi deyiləndə Avropa üçün əsasən bu
regionun qazla təminatı önə çıxır. Bu region Avropanın ən zəif
nöqtəsi hesab olunur. Çünki söhbət təkcə region ölkələrinin bir
enerji mənbəsindən asılılığından getmir, eyni zamanda,
istehsalçının tələb etdiyi istənilən qiymətə razılaşmaq
məcburiyyəti də problem olaraq qalır. Misal üçün, Makedoniya,
Bosniya və Hersoqovina, Serbiya, Yunanıstan, Bolqarıstan Rusiyadan
mavi yanacağı 500 dollar civarında alırdı. Bu onsuz da iqtisadi
vəziyyəti yaxşı olmayan ölkələr üçün fantastik məbləğdir. Lakin
bütün çətinliklərə baxmayaraq, region ölkələri eyni mənbədən
asılılığı davam edir. Məhz bu baxımdan, Cənub Qaz Dəhlizi Avropanın
“zəif nöqtəsini” gücləndirmək, iqtisadi baxımdan yanaşsaq, bazarda
rəqabət yaratmaq üçün önəmlidir. Azərbaycan qazının Avropa bazarına
çıxışı avtomatik olaraq qiymətlərin daha münasib olmasına da təsir
edəcək.
Cənub Qaz Dəhlizi layihəsinin əsas özəlliklərindən biri də
kəmərlərin keçəcəyi ölkələrin bu və ya digər formada dividentlər
əldə etməsidir: Makedoniya və Serbiya kimi ölkələr kəmərin
təhlükəsizliyini təmin etməklə gəlir əldə edəcəksə, Yunanıstan
milyardlarla dollar və milyonlarla yeni iş yeri qazanacaq. Eyni
vəziyyət Bolqarıstana və digər ölkələrə də aiddir. Həmçinin,
layihənin reallaşmasında iştirak edən 11 şirkətin mənsub olduğu
ölkələr də əlavə gəlir əldə edəcəklər.
Azərbaycanın qazanacağı iqtisadi və siyasi
dividentlər
Bakının müəllifi olduğu Cənub Qaz Dəhlizi bir sıra Avropa ölkəsinə
qazanc gətirməklə yanaşı, Azərbaycan üçün də iqtisadi və siyasi
divident baxımından önəmlidir.
Azərbaycan öz qaz ehtiyatlarının Avropa bazarlarına çıxarmaqla
kifayət qədər gəlir əldə edəcək. Bu, ölkənin iqtisadi gələcəyinə ən
unikal yatırımdır. Digər tərəfdən, layihəyə əlavə mənbələr
qoşulacağı təqdirdə tranzit haqqından gəlir götürüləcək.
Layihədən əldə olunacaq siyasi dividentlər də xüsusi diqqət çəkir.
İlk növbədə, Avropanın enerji təminatındakı rolu Azərbaycanın
imicini xeyli yaxşılaşdıracaq. Digər tərəfdən, Cənubi Qafqazda
liderliyini möhkəmləndirən Bakının Avropa üçün əvəzolunmaz olduğu
bir daha özünü göstərəcək. Layihədə iştirak edən ölkələrdən tutmuş
bütün Avropa regionunda Azərbaycanla hesablaşmaq artıq istəklə yox,
məcburi olacaq. Bu isə milli maraqlarımızın müdafiəsi, xüsusilə
ərazi bütövlüyümüzün bərpa edilməsi siyasətini gücləndirir.
Asif Nərimanlı
Publika.az