SSRİ dağılandan sonra onun yerində yaradılan Müstəqil Dövlətlər Birliyinə üzv bəzi ölkələrdə milli etnik azlıqlara münasibətdə ayrı-seçkilik artmaqda və onların sayının düşünülmüş şəkildə azaldılması prosesi getməkdədir.
Bu baxımdan MDB-nin ən kasıb ölkələrindən biri hesab edilən Tacikistanda etnik özbəklərə münasibətin arzuedilməz istiqamətdə inkişaf etməsi narahatlıq doğurmaqdadır. Xüsusilə, Tacikistanda yaşayan özbəklərin sayının rəsmi dövlət statistikasına əsasən, ildən-ilə azalması bölgə üzrə tanınmış mütəxəssislərin diqqətinin bu problemə cəlb edilməsinə gətirib çıxarıb. Belə ki, son rəsmi məlumatlara görə, Tacikistan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra bu ölkədə yaşayan özbəklərin sayı ölkə əhalisinin 23,5 faizindən 12 faizinə enib. Halbuki Orta Asiyanın ən çoxuşaqlı ailələrindən hesab edilən özbəklərdə taciklərlə müqayisədə və ümumiyyətlə götürdükdə, dünyada əhali artımı indinin özündə ən yüksək səviyyədədir. Digər tərəfdən də, Tacikistanda yaşayan özbəklərin hansısa ölkəyə kütləvi şəkildə miqrasiya etmələri barədə də hər hansı məlumat yoxdur. Belə bir vəziyyətdə istər-istəməz sual ortaya çıxır: Tacikistanda yaşayan etnik özbəklərin sayı niyə azalıb və onların sayının azalması barədə rəsmi dövlət qurumlarının verdikləri məlumatlar nə qədər həqiqətə uyğundur? Bu suala birmənalı cavab vermək çətin olsa da, özbəklərin sayının azalmasının ağlabatan olduğuna inanmaq olduqca çətindir. Yenə də özbəklərin sayının azalması ilə bağlı məsələni araşdırmaq üçün istər-istəməz rəsmi rəqəmlərə müraciət etmək lazım gəlir. Belə ki, SSRİ-nin dağılması ərəfəsində, 1989-cu ildə həyata keçirilən siyahıyaalma zamanı Tacikistanda yaşayan əhalinin 23 faizinin etnik özbək olduğu üzə çıxmışdı. Bu isə təxminən 1 milyon 197 min 841 nəfər özbəyin Tacikistanda yaşaması anlamına gəlirdi. Amma Tacikistan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra rəsmi statistik məlumatlara inansaq, bu ölkədəki özbəklərin sayında azalma müşahidə olunmağa başladı. Belə ki, yenə də Tacikistanın müvafiq qurumlarının məlumatlarına görə, 2000-ci ildə 936 min 703 nəfər özbək (bütün əhalinin 15,3 faizi), 2010-cu ildə isə 926 min 344 nəfər (ümumi əhalinin 12,2 faizi) yaşayır. 2010-cu ildə Tacikistanda keçirilən əhalinin siyahıya almasına görə, bu ölkədə yaşayan özbək əhalinin sayı 1989-2010-cu illər ərzində 29,3 faiz azalıb. Yenə də rəsmi statistikanın son məlumatı kifayət qədər şübhəli təsir bağışlayır. Belə ki, qeyd etdiyimiz kimi, ölkədə yaşayan ruslarla müqayisədə özbəklərin kütləvi şəkildə Tacikistanı tərk etməsi prosesi qeydə alınmayıb və alına da bilməz. Çünki Tacikistanda kompakt halda yaşayan özbəklər, adətən, torpağa, yaşadıqları yerə bağlı insanlar hesab edilirlər və onlar arasında Rusiyaya və digər ölkələrə immiqrasiyaya nadir hallarda rast gəlinir. Tacikistanda özbəklərin rəsmi məlumatlara əsasən azaldığı halda, yerli taciklər arasında 1989-2010-cu ildə əhali 2,1 dəfə artıb. Belə ki, rəsmi məlumatlara görə, əgər 1989-cu ildə Tacikistanda 3 milyon 172 min 420 nəfər yaşayırdısa, 2010-cu ildə etnik taciklərin sayı 6 milyon 373 min 834 nəfərə çatıb. Nəinki MDB-nin, həm də dünyanın ən kasıb ölkələrindən biri olan Tacikistanda əhalinin belə sürətlə artmasına tarixdə, ümumiyyətlə, rast gəlinməyib. Bu da Tacikistanda taciklərin sayının azı iki dəfə artmasının arxasında şübhəli məqamların dayandığı barədə çoxsaylı ehtimalların ortaya çıxmasına səbəb olub. Bu da əsassız deyil. Belə ki, Tacikistanda yalnız etnik özbəklərin deyil, burada yaşayan qırğızların, əfqanların, tacikdilli ərəblərin, o cümlədən qaraçıların belə sayında rəsmi məlumatlara əsasən kəskin azalma baş verib. Halbuki Tacikistanda yaşayan və adlarını sadaladığımız etnik azlıqlar arasında da təbii artım kifayət qədər yüksək hesab edilir. Belə başa düşmək olar ki, Tacikistan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra burada yaşayan etnik azlıqlar hansısa "qorxulu xəstəliklər" nəticəsində kütləvi şəkildə "məhv" olublar. Yenə də bu müəmmanın arxasında şübhəli oyunların dayandığı ilk baxışdan hiss edilməkdədir.
Özbəkləri süni şəkildə tayfalara bölmə siyasəti
Tacikistanda yaşayan özbəklərin və digər etnik azlıqların saylarının azalmasının arxasında əslində rəsmi səviyyədə onların müxtəlif tayfalara bölünməsi və milli azlıq kimi göstərilməsi dayanır. Bunu təsdiq edən çoxsaylı faktlar məlumdur. Belə ki, son siyahıyaalma zamanı özbəklərin bir hissəsi lakaylar, karluklar, kunqratlar adı ilə qeyd edilib. Özbəklər Tacikistan müstəqilliyini əldə etdiyi ilk günlərdə yerli hökumət orqanlarının onları müxtəlif etnik qruplara bölərək, sonra taciklər tərəfindən assimilyasiya edilməsinə qarşı güclü müqavimət göstəriblər. Məsələn, ötən əsrin 90-cı illərində keçmiş Kektaş (Gök-Göy daş), indiki Rudəki rayonunda Lakay ovozi (Lakay avazı) adlı ictimai hərəkat fəaliyyət göstərirdi. Bu hərəkatın fəalları "Lakay ovozi" adlı qəzet buraxır və özlərinin yerli özbəklərdən süni şəkildə ayrı salınaraq ayrı millət kimi qələmə verilməsinə qarşı çıxır, bununla bağlı çoxsaylı etiraz aksiyaları keçirirdilər. Taciklərin adıçəkilən ölkədə yaşayan özbəkləri müxtəlif adlar altında tayfalara bölərək onların sayını azaltma və bu yolla assimilyasiya etmə cəhdləri barədə lakay özbəyi olan Nəbican Bakinin "Lakaylar" kitabında geniş yazılıb və bununla bağlı insanı dəhşətə gətirən çoxsaylı faktlar, sübutlar gətirilib. Beləliklə, 1989-cu ildəTacikistanda sayları 1,2 milyon nəfər olan özbəklərin sayının azalmasının səbəbləri qismən aydınlıq gətirilib. Yenə də qeyd edək ki, Tacikistanda yaşayan etnik özbəklər arasında təbii artımın ən yüksək səviyyədə olmasını nəzərə alanda hazırda onların saylarının adı çəkilən ölkədə ən azı 2,5-3 milyona yaxın ola biləcəyi şübhə doğurmur. Amma rəsmi şəkildə özbəklərin saylarının az göstərilməsi, onların müxtəlif tayfa adları ilə etnik azlıqlar kimi qələmə verməyə cəhd edilməsi saylarındakı azalmaya gətirib çıxarıb. Buna paralel olaraq, qədimlərdən özbəklərin yaşadıqları Xocənd, Uratəpə, Kurqantəpə, Hissar, Reqar (indiki Tursunzadə) şəhərlərində də süni şəkildə özbəklərin tacikləşdirilməsi prosesi gedir. Belə ki, adıçəkilən ərazilərdə yaşayan özbəklər pasportda onların razılığı olmadan milliyyətləri tacik kimi göstərilib. Təxmini məlumatlara görə, adıçəkilən ərazilərdə yaşayan 130-160 min nəfər özbək süni şəkildə pasporta görə tacikləşdirilib.
Tacikləşmə sürətlə gedir
Yerli özbək əhalinin süni şəkildə tacikləşdirilməsi ilə bağlı onlara aid olan özbək türkcəsində olan yaşayış ərazilərinin adları da tacikləşdirilir. Belə ki, qədimlərdən Lakay adı ilə tanınan Lakay-Kulyab, Kektaş-Rudəki, Bulunqur-Reqar, Lakaytau-Nurek adlandırılıb. Taboşar, Cirqatal, Qaratəkin, Kurqantəpə və digər şəhər və yaşayış məntəqələrinin adları da tacikləşdirilib. Buna haqq qazandırmaq üçün tacik rəsmiləri bu ərazilərin taciklərə aid olduğunu iddia edirlər. Özbəklərin sıxışdırılması prosesi özbək türklərinin dillərində olan məktəblərin bağladılmasında da özünü göstərməkdədir. Belə ki, əgər sovet dövründə Tacikistanda özbək dilində 150 məktəb fəaliyyət göstərirdisə, hazırda onların yarısı bağlanıb. Tacikistan hökumət orqanları hətta özbək dilində kinoların verilməsini, mahnıların oxunmasını qadağan edir, buna görə özbəklərə qarşı müxtəlif cəza tədbirləri həyata keçirirlər.
Bir sözlə, etnik özbəklərin süni şəkildə tacikləşdirilməsi nəticəsində tacik əhalinin sayı artırılmaqdadır.
Tacikistanda yalnız etnik özbəklərin süni şəkildə tacikləşdirilməsi və assimilyası deyil, digər xalqların da analoji şəkildə əridilməsi prosesi gedir. Məsələn, 1989-cu ildə keçirilən siyahıyaalmaya görə, adıçəkilən ölkədə 65 min etnik şuqnan, 13,2 min nəfər ruşan, 11,9 min nəfər vaxan, 5 min nəfər bartan, 3,3 min nəfər yazqulem və digər etnik qruplar yaşayırdılar. Onların sayı təxminən 110-120 min nəfər hesab edilirdi. Yəni bir az geriyə getsək, 1926-cı ildə əgər Tacikistanın Dağlıq Bədəxşan ərazisində yaşayanların 80 faizi qeyri-tacik millətindən idisə, bu gün assimilyasiya və süni şəkildə tacikləşdirmə prosesi nəticəsində adıçəkilən ərazidə yaşayanların 80 faizi hakim millətin nümayəndələridir. Amma Tacikistandakı bəzi qüvvələr bununla kifayətlənməyib Özbəkistan, o cümlədən Qırğızıstana qarşı da ərazi iddiaları irəli sürməkdə, Buxaranın və digər şəhərlərin onlara aid olduğunu iddia etməkdədirlər. Halbuki tarixi faktlar da indiki Özbəkistan, Tacikistan və Qırğızıstan ərazilərində yaşayan əhalinin çox cüzi hissəsini təxminən 12-15 faizini taciklərin təşkil etdiyini sübut etməkdədir. Məsələn, 1822-ci ildə Buxara Əmirliyinə səyahət edən E. Meyendorf yazır ki, burada yaşayan yerli türk dilində danışan əhalinin sayı taciklərin sayından ən azı 3 dəfə çoxdur. 1848-ci ildə fransız M Lui Debye və M.V. Volmont tərəfindən çap edilən "Tartarie, Afghanistan" (Vol.2.1) kitabında məhz E. Meyendorfa istinadən yazmışdılar ki, Buxara Əmirliyində yaşayan əhalinin çox böyük hissəsini türk dilində danışan yerli xalq təşkil edir.
Faktlar nə deyir?
A. Qalkin isə 1890-cı ildə Buxara Xanlığı haqqında çap etdirdiyi oçerkində yazır: "Buxara Xanlığında yaşayan əhalinin üçdə iki hissəsini - 85 faizinə qədərini türk xalqları, özbəklər, türkmənlər, qırğızlar və digərləri təşkil edirlər. Özbəklər müxtəlif tayfalara bölünüblər. Buxara Xanlığında yaşayan əhalinin yalnız 12 faizini irandilli xalqlar, o cümlədən taciklər təşkil edirlər. Onlar əsasən dağlıq ərazilərdə, Hissar və Darvaza əyalətlərində, qismən də kiçik şəhərlərdə yaşayırlar. Bölgədə yaşayan əhalinin 3 faizini isə digər xalqlar, o cümlədən yəhudilər (1,2 faiz), əfqanlar, farslar, ərəblər, induslar və digər etnik azlıqlar təşkil edirlər".
1920-ci ildə bolşevik işğalından sonra Buxara Xanlığının ərazisində Özbəkistan və Özbəkistanın tərkibində muxtar Tacikistan respublikası təşkil edildi. 1926-cı ildə keçirilən siyahıyaalmaya görə, Tacikistan Muxtar Respublikasının ərazisində 827,1 min nəfər yaşayırdı. Onların da 21,2 faizini özbəklər təşkil edirdi. 1929-cu ildə Moskvanın göstərişi ilə Tacikistan Özbəkistandan ayrılaraq müttəfiq respublikaya çevrildi. 1937-1939-cu illərdə Tacikistanda yaşayan əhalinin 21-23 faizini özbəklər təşkil edirdilər. Bir sözlə, qədim türk torpaqları hesabına bolşevik Rusiyası tərəfindən süni şəkildə yaradılan Tacikistanın Özbəkistana ərazi iddiaları iddia etməsi gülünc görünür. Üstəlik, bu gün Tacikistanda "özbək soyqırımı", "toponim soyqırımı (özbək yer adlarının tacikləşdirilməsi) həyata keçirilməkdədir. Belə getsə, yaxın 30-40 ildən sonra Tacikistanda bu yerlərin ən qədim sakinləri olan özbəklərə rast gəlmək mümkün olmayacaq.
"Zaman Azərbaycan"
