Yaxın Şərq gərginliyi bitmək bilmir. İllərdir davam edən Suriya münaqişəsinin zəiflədiyi, İraq mərkəzi hökuməti ilə Kürd Muxtariyyəti arasındakı gərginliyin azaldığı bir vaxtda alovlar yenə yüksəlib.
Yaxın Şərqin bu iki dövləti arasında 70 ilə yaxındır davam edən gərginlik bitmək bilmir. Əksinə, zaman keçdikcə vəziyyət daha da gərginləşir. Müharibələrə, qanlı döyüşlərə səbəb olan İsrail-Fələstin münaqişəsi bir neçə gün öncə daha da alovlanıb. Dekabrın 6-da ABŞ prezidenti Donald Trampın Qüdsü (Yerusəlim) İsrailin paytaxtı elan etməsi və səfirliklərini Təl-Əvivdən Qüdsə köçürmək qərarı gərginliyi daha da artırıb. Bəs, nədir İsraillə Fələstin arasındakı gərginliyin səbəbi, niyə illərdir onlar arasında sülh yaranmır? İsrail-Fələstin münaqişəsinin tarixi ilə bağlı araşdırma apardıq.
İsrail dövləti necə yarandı?
Birinci Dünya Müharibəsindən sonra Yaxın Şərqdə Osmanlı İmperiyasının boşalan yerini İngiltərə və Fransa doldurmağa çalışırdı. I Dünya Müharibəsi özü ilə birgə yeni siyasi dəyişikliyi də gətirib. Bu dəyişikliklərdən biri də yəhudi faktoru idi. I Dünya Müharibəsində ərəblər türklərə qarşı vuruşublar, bunun da qarşılığında ingilislərdən müstəqillik sözü alıblar. Ancaq İngiltərə dediyini etmədiyinə görə, tez-tez üsyanlar çıxırdı. O zaman Misir ərəb dövlətlərinin lideri idi.
Birinci Dünya Müharibəsinin sonunda İngiltərəyə Yaxın Şərqdə dost, mütəffiq dövlət qalmamışdı. İngilis maraqları bu bölgədə dost dövlət tələb edirdi. Fələstində qurulan bir yəhudi dövləti bu boşluğu doldura bilərdi. İsrail dövlətinin yaradılması prosesi 1897-ci ildə Tedor Herzlin İsveçrədə I Dünya Sionist qurultayını çağırması ilə başlayıb. Bu səbəbdən, 2 noyabr 1917-ci ildə İngiltərənin xarici işlər naziri Artur Balforun təşəbbüsü ilə “Balfor Bəyənnaməsi”nə başlanılıb.
BMT 1920-ci ildə Fələstin üzərində Britaniya mandatını tanıyıb. Bundan sonra, İngiltərədə qurulan yəhudi bürosu yəhudi hüquqlarını təmsil etməyə başlayıb. Növbəti illərdə Nasist Almaniyası yəhudilərə qarşı soyqırıma başladıqdan sonra Fələstinə böyük yəhudi köçü başlayıb. Fələstinlilərin buna qarşı çıxmasından sonra, Britaniya yəhudi köçünü dayandırmağa qərar verib, ancaq daha sonra bu, yenidən davam edib.
İkinci Dünya Müharibəsi sona çatdıqdan sonra Fələstin məsələsi son mərhələsinə çatıb. İngiltərədən sonra, ABŞ-ın da dəstəyini görən İsrail, Fələstin məsələsini Birləşmiş Millətlər Təşkilatına çıxarıb, problemin həll olunmasını istəyib. BMT 1947-ci il noyabrın 29-da Fələstin torpaqlarının 56 %-nin 650 min nəfərlik yəhudi xalqına, 44 %-nin isə 1 milyon 300 min nəfərlik Fələstin əhalisinə verilməsini təsdiqləyib. Bir il sonra, 1948-ci ildə mayın 14-də İsrail dövlətinin yaradılması rəsmən elan edilib.
İlk gərginliyin başlaması – İsrail-ərəb müharibəsi
Ancaq bu elandan 24 saat keçməmiş fələstinli ərəblər, İordaniya, Misir, Livan, Suriya və İraq ittifaq quraraq İsrailə qarşı müharibəyə başlayıblar. Bununla da yeni qurulan, zəif təchiz edilən, donanması zəif olan İsrail Müdafiə Qüvvələri (İDF), yəhudilərin "İsrailin Müstəqillik Döyüşü" adlandırdıqları Ərəb-İsrail müharibəsi başlayıb.
Fələstinlilərin “Nəqbə” adlandırdığı 15 may 1948-ci ildə, vətənlərini tərk edən fələstinlilərin 2 milyonu İordaniyada, 430 mini Livanda, 790 mini Qərbi Şəriyyədə, 1,1 milyonu Qəzzada yaşayıb. BMT Təhlükəsizlik Şurasının qərarları bu fələstinlilərin torpaqlarına qeyd-şərtsiz olaraq qayıtmaq haqqını tanıyıb. 1949-cu ildə aparılan müzakirələrdə yalnız 100 min fələstinlinin öz torpaqlarına qayıtmaq haqqını tanıyan İsrail, son olaraq ortaya “Yəhudi dövləti” anlayışını yaradıb. Fələstin rəhbərliyi isə "Yəhudi dövləti" anlayışının mühacirlərin geri, öz torpaqlarına qayıtmaq haqqını pozduğunu bildirib.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının sayəsində 15 mayda başlayan müharibə, 11 iyun tarixində dayanıb. Ancaq bir aylıq atəşkəsdən sonra yenidən müharibə bərpa olunub. Bu dövrdə əhəmiyyətli xarici yardım alan İsrail, ərəb dövlətlərinin irəliləməsinin qarşısını almağa müvəffəq olub. 1949-cu ilin ilk ayında BMT, İsraillə mübarizə aparan ərəb ölkələri arasında (İraqdan başqa) birbaşa danışıqlar aparıb və nəticədə atəşkəs imzalanıb. Danışıqların gedişində, hərbi əməliyyatların dayandırıldığı anda qeydə alınan atəşkəs xətlərinin saxlanılması haqqında razılıq əldə edilib. Bunun nəticəsində isə, sahilətrafı düzənlik, Qalileya və bütün Hegev – İsrailin, Yəhudi və Samariya (Qərb Sahil) – İordaniyanın, Qəzza bölgəsi - Misirin ixtiyarına keçib, Qüds (Yerusəlim) isə elə bölünüb ki, Köhnə şəhər də daxil olmaqla onun bütün şərq hissəsi İordaniyaya, qərb hissəsi isə İsrailə verilib. Beləliklə, İsrail 1947-ci il BMT-nin 181 nömrəli Qətnaməsinə görə ona qalan 56% Fələstin torpağını 78%-ə qədər artırıb.
Bitməyən müharibə
1948-ci ildə Ərəb-İsrail müharibəsindən sonra 1956, 1967 və 1973-cü ildə də Ərəb-İsrail müharibəsi baş verib. 1956-cı ildə Misir lideri Camal Abdunnasirin Süveyş kanalını mənimsəməsi ilə başlayan böhrandan sonra İsrailin Sina yarımadasına daxil olması nəticəsində, 5 gün ərzində Qəzza, Refah və Əl Ərişi ələ keçirib, kanalın Şərqini işğal edib. Dekabr ayında BMT sülhməramlıları bölgəyə yerləşib və 1957-ci ildə İsrail bölgəni tərk edib.
1967-ci il 5-10 iyun tarixin Ərəb-İsrail hərbi qüvvələri arasında 3-cü dəfə qarşıdurma yaranıb. Ərəblər Köhnə Qüds, Sina, Qəzza Zolağı, İordan çayının Qərb sahillərini və İsrail-Suriya sərhəddindəki Qolan yüksəkliklərini itiriblər.
1973-cü il 6 oktyabrda, yəhudilərin müqəddəs günü “Yom Kipur” günü Misir, Süveyş kanalından, Suriya isə Qolan yüksəkliklərindən İsrailə hücum edib. İsrail və Misir əvvəl atəşkəs, sonra isə 1974-cü ildə sülh müqaviləsi imzalayıb. Eyni ildə İsrail ilə Suriya arasında da atəşkəs təmin olunub. Bölgəyə BMT-nin sülhməramlıları yerləşdirilib.
İsrail, 1979-cu ildə Sina yarımadasından geri çəkilməyi qəbul edərək Misir ilə “Camp David” (Kemp Devid) müqaviləsini imzalayıb. Bununla da İsrail ilk dəfə ərəb dövləti ilə sülh müqaviləsi bağlamış oldu. İsrail 1967-ci ildə ələ keçirdiyi Şərqi Qüdsü 1980-ci ildə Qərbi Qüds ilə birləşərək 1981-ci ildə Golan yüksəkliklərinə qoşulub. 1980-ci ildə isə Qüdsü paytaxtı elan edib. Bu, BMT tərəfindən qınanıb.
1982-ci ildə İsrail, Fələstin Azadlıq Təşkilatı (FAT) düşərgələrinin yerləşdiyi Cənubi Livanı bombardman edərək işğal etməyə başlayıb. FAT beynəlxalq hərbi qüvvələrin nəzarəti altında bölgədən ayrılıb, fələstinlilər qaçqın düşərgələrinə göndərilib. 1987-ci ildə fələstinlilərin “İntifada” adlı xalq hərəkatı başlayıb və 1992-ci ilə qədər davam edib. 15 noyabr 1988-ci ildə Əlcəzairdə toplanan Fələstin Milli Şurası müstəqil Fələstin dövlətini elan edib.
Davam etməyən sülh
1992-ci ildə Vaşinqtonda Ərəb-İsrail arasında sülh prosesinə başlanılıb. Ancaq bu cəhdlər nəticəsiz qalıb. 1993-cü ildə ABŞ-ın rəhbərliyi ilə Fələstin Azadlıq Təşkilatı ilə İsrail bir-birlərini tanıdıqlarını açıqlayan müqavilə imzalayıblar. 1993-cü il sentyabrın 13-də Norveçin paytaxtı Osloda İsrail ilə FAT, Qəzza Zolağı və İordan çayının Qərb sahilinin bəzi bölgələrinə muxtariyyət tanıyan ilk geniş əhatəli sülh müqaviləsini imzalayıb. Bir il sonra, 1994-cü il 14 mayda isə Muxtariyyət müqaviləsinin geniş planı Misirin paytaxtı Qahirədə imzalanıb. Qəzza ilə İordan çayının Qərb sahilindəki Əriha (Jericho) Fələstinin ilk muxtar bölgələri olub. 28 sentyabr 1995-ci ildə Vaşinqtonda, bir çox yaşayış massivinin Fələstin Muxtariyyətinin idarəçiliyinə verilməsini nəzərdə tutan geniş muxtariyyət müqaviləsi imzalanıb. Həmin ilin 4 noyabrında radikal millətçi olan bir yəhudi Təl-Əvivdə keçirilən sülh mitinqində Fəhlə Partiyasının lideri, baş nazir İsak Rabini öldürüb. Nobel Sülh mükafatını İsak Rabin və Fələstin dövlətinin lideri Yasir Ərafatla birlikdə alan Şimon Peres isə İsrailin baş naziri olub.
1999-cu ilin 4 sentyabrında İsrailin baş naziri Ehud Barakla Fələstin lideri Yasir Ərafat arasında yenidən dövrün sülh müzakirələrini başlanıb. 13 sentyabra qədər ətraflı sülh müqaviləsinin hazırlanması və 1 ilə qədər bu müqavilənin imzalanması prinsipi qəbul edilib. Həmçinin İsrail əsgərlərinin geri çəkilmə tarixi müəyyənləşib və Fələstinə liman tikmə haqqı verilib. İsrail və Fələstin rəsmiləri təhlükəsizlik problemlərilə əlaqədar məlumat mübadiləsi mövzusunda əməkdaşlıq etməyi qəbul edib. 2000-ci ilin 17 oktyabrında Yasir Ərafatla Ehud Barak ABŞ prezidenti Bill Klintonun vasitəçiliyi ilə Misirdə keçirilən Şarm əş Şeyx sammitində atəşkəs qərarı qəbul edib, ancaq bu qərara riayət olunmayıb. Həmin ilin noyabrında Bill Klinton tərəfindən Şarm əş Şeyx sammitində “Yaxın Şərq” araşdırma komissiyası yaradılıb.
Bundan sonra iki dəfə də görüş keçirilsə də, sülh müqaviləsi imzalama səyləri boşa çıxıb. 13 iyun 2001-ci ildə Amerika Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) sədri Corc Tenetin vasitəçiliyi ilə tərəflər atəşkəs elan edib, amma bu da nəticəsiz qalıb. 2002-ci ilin 26 martında 2-ci “İntifada”nın başlamasından etibarən, keçən 18 aylıq vaxt ərzində baş verən insidentlərdə Fələstin tərəfdən 1238, İsrail tərəfdən 366 olmaqla 1604 nəfər ölüb. 2 gün sonra, 28 martda Beyrutda keirilən Ərəb Birliyi sammitində Səudiyyə Ərəbistanı vəliəhdi şahzadə Abdullah yeni “Ərəb-İsrail” sülh planını təqdim edib. Plana görə, paytaxtı Qüds olan Fələstin dövləti tanınmalı, qaçqınların sahib olduğu hüquqları qaytarılmalı, bunun əvəzində İsrail və ərəb ölkələri arasındakı münasibətlər normal hala gətirilməli idi. Ancaq bu plan da nəticəsiz qalıb.
Trampın Yaxın Şərqi alovlandıran qərarı
Uzun illər davam edən və nəticəsi olmayan İsrail-Fələstin sülh prosesi bir neçə gün öncə yenidən gərginləşib. Hazırda Yaxın Şərqdə vəziyyət gərgin olaraq davam edir. ABŞ prezidenti Donald Trampın qərarı təkcə İslam dünyasının deyil, bir çox Qərb ölkələrinin də narazılığına səbəb olub. Bir neçə gün öncə İstanbulda Rəcəb Tayyib Ərdoğanın çağırışı ilə İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının fövqəladə iclası keçirilib və yekun bəyənat qəbul edilib.
Bəyənatda İƏT Şərqi Qüdsü Fələstin dövlətinin paytaxtı elan edib. Eyni zamanda, Şərqi Qüdsün Fələstin dövlətinin paytaxtı kimi tanınması ilə bağlı çağırış da yekun qərarda yer alıb. Sammitin yekun sənədində Trampın Qüdslə bağlı qərarının heç bir hüquqi qüvvəyə malik olmaması da qeyd edilib. Hazırda bütün dünya Yaxın Şəqrdə yenidən alovlanan hadisələrin nə ilə nəticələnəcəyini gözləyir.
Günay Elşadqızı / METBUAT.AZ
QÜDS: Bu şəhəri müqəddəs edən nədir? - 52 hücum, 23 işğal...
